| . |
PROLOGUS...
Okres preborealny i borealny (10000-6000 lat p.n.e.)
| . |
Tereny porastały gęste lasy brzozowo-sosnowe zamieszkane przez renifera. Warunki klimatyczne determinował wówczas wpływ subarktycznych mas powietrza przy średnich temperaturach letnich miesięcy do 10 st. C.
Wtedy pojawili się pierwsi mieszkańcy tych ziem należący do kultury świderskiej. Ślady ich bytności odkryto w Bydgoszczy, Czersku Polskim, Pawłówku, Pałczu.
Z zachodu wkroczyli później przedstawiciele kultury komornickiej.
Wiodącą cechą ugrupowań ludzkich był wędrowny tryb życia związany z polowaniami na faunę środowiska peryglacjalnego, zwłaszcza na suchych wydmowych młodych terasach rzek (Brdy, Wisły).
|
Okres atlantycki (6000-3300 tys. lat p.n.e.)
| . |
Rekonstrukcja obozowiska wg G. Clarka i S. Pigota
Źródło: "Dzieje Ostromecka" Z. Raszeja
|
Nastąpił ostateczny zanik brył martwego lodu, w wyniku czego powstały liczne jeziora, rozprzestrzeniły się nowe gatunki drzew: dąb, lipa, a na wilgotnych siedliskach jesion i olcha. Był to okres panowania lasów liściastych na morenach i lasów mieszanych na uboższych siedliskach, udział sosny w lasach znacznie się zmniejszył.
Źródło: "Pradzieje Pomorza" J. Kostrzewski
|
Grupy ludzkie dla stworzenia sobie minimum warunków bytowania wypalały i karczowały pierwotną dziewiczą puszczę.
Miejsce łowców reniferów zajęły plemiona myśliwsko-rybackie, wykorzystujące zasoby puszcz, jezior i rzek.
Na obszarze Bydgoszczy zarejestrowano kilkadziesiąt śladów pobytu pierwotnych łowców. Pozostałości obozowisk, skupienia zabytków krzemiennych wykryto m.in. w Czersku, Czarnówku i Pałczu.
Wykryto obecność ludności kultury pieńkowsko-chojnickiej na bazie nałożenia skandynawskiej kultury meglemoskiej na podłoże lokalne.
Z tego okresu wykryto pierwsze ślady osadnictwa w rejonie macierzystym Fordonu. Mikroregion bydgoski był miejscem postoju na szlakach wędrówek wiodących wzdłuż dolin Brdy i Wisły.
|
Neolit młodsza epoka kamienia (4200-1700 tys. lat p.n.e.)
| . |
Źródło: "Pradzieje Pomorza" J. Kostrzewski
|
Okres ten charakteryzuje "rewolucja" lub "wielki przełom".
Ludność przeszła z ekstensywnej gospodarki zbieracko-łowieckiej do rolnictwa kopieniaczego, wiążącego się z cykliczną gospodarką wypaleniskową oraz hodowlą zwierząt domowych. Zmiany bytowania determinowały zmianę narzędzi używanych do uprawy roli i trzebieży lasów.
Z tego okresu zdokumentowano liczne (ok. 50) stanowiska archeologiczne w Bielicach, Bydgoszczy, Czersku, Jachcicach, Pawłówku, Prądach i Żółwinie należące do ludności kultury ceramiki wstęgowej i pucharów lejkowatych.
Zapoczątkowany został szlak bursztynowy.
W rejonie Fordonu zarejestrowano stanowiska w okolicy wzgórz dawnej szkoły szybowcowej, w Pałczu oraz na prawym brzegu Wisły w okolicach Ostromecka.
Znaleziska z tego okresu w mikroregionie bydgoskim dotyczą w większości śladów penetracji lasów pogranicza wielkich regionów rolniczych na północ i południe od Kotliny Toruńskiej.
Nadal okupowano terasy w dolinach Brdy i Wisły, a także dolinę Noteci, będącą szlakiem komunikacyjnym łączącym pojezierza: Kujawskie i Krajeńskie.
Mezoregion bydgoski pełnił funkcję tranzytową, a jego przekraczanie było utrudnione ze względu na rozległe bagna w dnie doliny Wisły i pradolinie Noteci.
Ok. 1300 lat p.n.e. zapoczątkowana została kultura łużycka, która była wytworem rodzimym ludności mieszkającej między Łabą a Niemnem, prapoczątkiem słowiańszczyzny. Tworzący ją ludzie zajmowali się przede wszystkim uprawą ziemi i chowem zwierząt. Obok śladów osad, pozostały po nich rozległe cmentarzyska całopalne.
|
Okres brązu (1200 - 650 lat p.n.e.) [ do góry ]
| . |
Źródło: "Pradzieje Pomorza" J. Kostrzewski
|
Nastąpiło ochłodzenie klimatu względem okresu atlantyckiego.
Oprócz wprowadzenia metalurgii, zmieniły się formy pochówków na całopalenia.
Panował wtedy okres kultury łużyckiej, która w wielu miejscach w kraju pozostawiła pierwsze grody o konstrukcji drewniano-ziemnej (np. Biskupin). Osadę Biskupin zbudowano ok. 740 r. p.n.e. Lud otaczał czcią religijną słońce, budowano okazałe grody obronne, wały o konstrukcji izbicowej - znane później z twierdz piastowskich.
Osady zakładano w pobliżu lasów i zbiorników wodnych, na dobrych glebach.
Okolice Bydgoszczy zostały wówczas włączone w zakres ponadlokalnej wymiany handlowej.
Klasyczne ujęcia europejskich szlaków lądowych epoki brązu umiejscawiają w podbydgoskim zakolu Wisły skrzyżowanie traktów: czarnomorskiego (wzdłuż Dniepru i Wisły) oraz śródziemnomorskiego (później zwanego bursztynowym).
W okolicy Bydgoszczy stanowiska z tego okresu prezentują się stosunkowo ubogo. Znane są ośrodki osadnicze w Biedaszkowie i Bydgoszczy-Bielawach, Łoskoniu k. Fordonu oraz po prawym brzegu Wisły m.in.: w Rafie, Słończu, Małej Kępie, Janowie, Czarżu.
Dopiero późny okres brązu przyniósł znaczne nasycenie obiektami archeologicznymi.
Na obecnym terytorium Bydgoszczy znaleziono 14 cmentarzysk popielnicowych, 7 osad oraz 4 skarby wyrobów brązowych.
Osady lokowano na krawędziach wysoczyzn, posiadających rozległą ekspozycję krajobrazową, zaś cmentarzyska w dolinach w sąsiedztwie rzek.
Wielkie cmentarzysko liczące kilkaset grobów popielnicowych odkryto w 1929-31 r. na Bielawach podczas budowy szpitala przy ul. Jurasza, poza tym dwie nekropolie w Brdyujściu liczące po kilkadziesiąt grobów.
|
Wczesny okres żelaza (halsztacki, 650-400 lat p.n.e.)
| . |
Rekonstrukcja wałów obronnych osady plemienia kultury łużyckiej.
Źródło: "Dzieje Ostromecka" Z. Raszeja
|
Nadal panował okres kultury łużyckiej.
Zarejestrowano stosunkowo dużo stanowisk archeologicznych, reprezentujących kulturę wschodniopomorską. Wśród stanowisk z tego okresu wyróżniają się liczne cmentarzyska grobów skrzynkowych odkrytych na terenie miasta, Osowej Góry i skarby z Bydgoszczy i Czerska Polskiego. We wsi Niecponie k. Fordonu odkryto w 1881 r. cmentarzysko całopalne z pozostałościami urn oraz przetopionych przedmiotów brązowych.
Źródło: "Pradzieje Pomorza" J. Kostrzewski
|
Ok. 500 p.n.e. miał miejsce najazd Scytów. Ślady pobytu tego ludu o genezie śródziemnomorskiej znane są z prawego brzegu Wisły (Kamieniec).
U schyłku okresu miało miejsce pierwsze w historii, aczkolwiek przelotne "zjednoczenie" ziem późniejszej Polski. Zjednoczenia bądź podboju dokonały plemiona należące do kultury łużyckiej, zamieszkujące dzisiejsze Kociewie i Kaszuby. Materialna zamożność pozwoliła wytworzyć strukturę władzy, która umożliwiła podbój słabszych pobratymców znajdujących się na południe od dzisiejszego Pomorza. Nie można wykluczyć teorii, że groźba najazdu tego plemienia na zawsze wyludniła osadę biskupińską.
Duże skupiska osad z cmentarzyskami odkryto na górnych tarasach w Brdyujściu, Czersku, Osowej Górze, Czarnówku, Myślęcinku oraz Zamczysku. W rejonie Zamczyska zarejestrowano bardzo bogaty zespół składający się z osady obronnej (grodu), cmentarzyska i mniejszych osad towarzyszących.
Na prawym brzegu Wisły zarejestrowano pozostałości osady grodowej z tego okresu w miejscowości Kamieniec (naprzeciw Solca Kujawskiego, na cyplu dawnej kępy wiślanej).
|
Okres lateński (400-0 lat p.n.e.)
| . |
Źródło: "Pradzieje Pomorza" J. Kostrzewski
|
Nastąpiło ocieplenie klimatu, ale chłodniej niż w okresie atlantyckim. Pojawił się nowy gatunek w lasach: buk.
Rozwijała się kultura wschodniopomorska, ścierająca się w mezoregionie bydgoskim z grupą chełmińską kultury łużyckiej.
Od południowego zachodu wkroczyły do Polski plemiona celtyckie, przynosząc ze sobą nowe techniki obróbki metalu i garncarstwa.
Zarejestrowano cmentarzyska w Brdyujściu, Łęgnowie, reprezentowane przez groby kloszowe (jamowe). Na terenie obecnej Bydgoszczy zarejestrowano aż 30 stanowisk pogrzebowych (w tym wiele w centrum miasta) i 2 osady tej kultury.
|
Okres rzymski (0-500 lat n.e.)
| . |
Rekonstrukcja budynków wznoszonych na ziemiach polskich w okresie wpływów rzymskich, wg K. Dąbrowskiego
Źródło: "Ostromecko i okolice", Z. Raszeja
|
W tym okresie kształtuje się duże bydgoskie skupisko osadnicze, okupujące dolinę dolnej Brdy, aż do jej ujścia do Wisły. Zarejestrowano liczne stanowiska archeologiczne na terenie Bydgoszczy oraz w jej rejonie: Gościeradzu, Pawłówku, Jachcicach, Piaskach, Czyżkówku, Rynkowie, Smukale.
Bogato wyposażony grób odkryto w Siernieczku, gdzie obok popielnicy znaleziono trzy zapinki z brązu i żelaza, nóż, grzebień, brązową sprzączkę do pasa.
W Pałczu k. Fordonu odnaleziono fragmenty ceramiki z czasu wpływów rzymskich.
Uzupełnieniem odkryć są liczne znaleziska monet z obszaru Imperium Rzymskiego (Wespazjana, Piusa, Marka Aureliusza, Septymiusza Sewera i wielu innych cesarzy) wskazujące na biegnący tędy szlak handlowy.
Wyszogród na Szlaku Bursztynowym... |
W okresie rzymskim dokonało się względne ujednolicenie i utrwalenie w tej części Europy kultury zwanej pod nazwą kultury łacińskiej. W połączeniu z eksportem zboża, bursztynu, miodu, wosku, futer, a także niewolników - których dysponentami byli wodzowie plemienni - rozwijał się handel m.in. z prowincjami rzymskimi, skąd przenikały na ziemie polskie naczynia brązowe, wyroby szklane, monety. Srebrna moneta denarowa stanowiła w Średniowieczu podstawową jednostkę monetarną w Europie, a także w Polsce aż do XIII w.
Uczęszczanym szlakiem handlowym wiodącym z południa na północ Europy stał się tzw. szlak bursztynowy. Dalekie, niebezpieczne podróże odbywali mieszkańcy prowincji rzymskich, korzystając z licznych wówczas dróg naturalnych, zwłaszcza wzdłuż rzek. Celem wypraw starożytnych Rzymian był przede wszystkim bursztyn, zwany "złotem Północy". Głównym ośrodkiem handlu bursztynem stał się Półwysep Sambijski. Drogi wiodące do tego bogactwa przebiegały wzdłuż Wisły przez teren międzyrzecza Brdy i Wisły. Odnoga szlaku prowadziła po prawej stronie Wisły.
Naturalną drożność południkową terenu okolic Bydgoszczy wykorzystywali już w najdawniejszych czasach kupcy.
Zdążający od Morza Śródziemnego przez Bramę Morawską ku Bałtykowi po bursztyn, przeprawiali się koło Bydgoszczy przez łożysko Prawisły i rozbijali obozy koło Ascaucalis czyli dzisiejszego Osielska. Dalej droga wiodła obok Świecia i Gniewu ku staremu Gedanium - Gdańskowi i na wybrzeża Bałtyku. Ze szlaku tego powstał poźniej szlak śląsko-pomorski.
Niezależnie od szczegółów różniących poszczególne teorie na temat szlaków handlowych w Starożytności, najważniejsze drogi z południa nad Bałtyk przebiegały zawsze w sąsiedztwie podbydgoskiego zakola Wisły.
Od III wieku n.e. słabnące Imperium Rzymskie przestało być najważniejszym odbiorcą bursztynu.
Głównymi kontrahentami stały się ludy Kotliny Karpackiej, dla których towary wywożono na południe rzeką Wisłą.
|
Okres plemienny Słowian (500-960 lat n.e.)
| . |
Źródło:"Pradzieje Pomorza" J. Kostrzewski
|
Na początku tego okresu doszło na terenie całej Polski i obszarów sąsiednich do "wędrówki ludów", w wyniku czego całkowicie zanikły kultury związane z tradycjami okresów wpływów rzymskich. Pojawiły się jednocześnie elementy różne od nich w ogólnym charakterze, jak i strukturze kulturowej, których twórców identyfikujemy dzisiaj ze znanymi z wczesnośredniowiecznych źródeł pisanych ludami słowiańskimi. Krystalizacja nowych form kulturowych m.in. w dziedzinie gospodarki i formach osadnictwa stanowi nowe tło dla późniejszych dziejów Polski.
W tym czasie ludy słowiańskie rozlały się ze swego centrum osadniczego, jakim były ziemie między Odrą a Dnieprem: wypierając Germanów na na zachód (Połabszczyzna) i południe (Bałkany).
Analiza rozwoju wczesnośredniowiecznej sieci osadniczej międzyrzecza Brdy i Wisły, a więc na terenie dzisiejszej aglomeracji bydgoskiej wskazuje na 2 główne skupiska osadnicze.
Jądra ich wyznaczały ośrodki grodowe w Zamczysku i Strzelcach Dolnych, położone obecnie na północnych rubieżach aglomeracji bydgoskiej, usytuowane na wysokich krawędziach wysoczyzny morenowej. Każdy z wymienionych obiektów posadowiono na zakończeniu długich, palczastych cyplów morenowych, powstałych przez odcięcie ich od głównego trzonu wysoczyznowego: jedną (parów Strzelecki) lub kilkoma dolinami erozyjnymi (Zamczysko), nawodnionymi po dzień dzisiejszy ciekami wodnymi.
Każde z tych grodzisk położone jest w punktach widokowych, górujących nad otaczającymi terenami: Strzelce nad Doliną Wisły, a Zamczysko nad pradoliną Brdy-Wisły.
Gród i podgrodzie, wyk. art. mal. L. Kapczyński
Źródło: "Ostromecko i okolice", Z. Raszeja
|
Rzeźba krajobrazu okolic dzisiejszej Bydgoszczy zaważyła na losach tej ziemi.
Wielka, równoleżnikowa, bagnista dolina Noteci i Warty, rozlana Wisła oraz nieprzebrane puszcze na pojeziernych terenach stanowiły przeszkody geograficzne. Jedyna otwarta i sucha droga do morza prowadziła z Polski wąskim szlakiem przez Kujawy, wzdłuż Brdy i lewego brzegu Wisły. Na trakcie tym rozwinęły się pierwotne grody słowiańskie.
Dwa grody: ufortyfikowany gród strażniczy w Zamczysku i duży zespół osadniczy w Strzelcach stanowiły w okresie plemiennym jedyne zasiedlone enklawy w dzisiejszych granicach Bydgoszczy. Okupowały one obszar o krajobrazie leśno-polnym ciągnącym się niezbyt szerokim pasem wzdłuż wysoczyznowej krawędzi Pradoliny Wisły. Poniżej rozciągał się krajobraz puszczański. Osią zwartego kompleksu leśnego była Brda i sąsiadujące z nią obszary pól sandrowych na poszczególnych terasach pradoliny. Krajobraz ten kontrastował zdecydowanie z podmokłą, pokrytą bagnami i zastoiskami wodnymi doliną Brdy i Wisły. Dolny odcinek Brdy, poczynając od zakola w rejonie dzisiejszego centrum Bydgoszczy, aż do ujścia do Wisły składał się z kilku odnóg rzeki opasujących bagniste wyspy.
Enklawy osadnicze nad dolną Wisłą w VII-VIII w. Grody, osiedla otwarte, strefy zasiedlenia.
Zaznaczone są m.in. grody w Zamczysku, Strzelcach, Koronowie (Góra Łokietka), Grucznie.
Źródło: "Archeologiczne skarby pradziejów Bydgoszczy od paleolitu do początków średniowiecza", J. Woźny
|
Dalej na północ na krawędzi doliny Wisły znajdował się kolejny ośrodek grodowy - w Grucznie (od VIII w., gród i osada otwarta). Od VIII/IX zaczęła rozwijać się kolejna osada w Topolnie (między Grucznem a Strzelcami, nieopodal Topolna, dzisiaj grodzisko "Talerzyk"). Rozmieszczenie enklaw osadniczych układa się w wyraźny ciąg związany ze strefą krawędziową doliny Wisły.
Ten stary kanał osadniczy układa się wzdłuż szlaku bursztynowego znanego z czasów rzymskich. Tymczasem na prawym brzegu Wisły, na terenie ziemi chełmińskiej obserwuje się nikłe ślady osadnictwa z tego okresu. Na południe od Chełmna zadokumentowano relikty osad otwartych w Kałdusie, Borównie i Słończu. Niektórzy badacze wskazują na Pień, gdzie zarejestrowano pozostałości grodziska.
Na zachód od puszczy nad Brdą brak śladów zasiedlenia. Spotyka się osady dopiero na terenie Pojezierza Krajeńskiego na północ od Noteci.
Brak śladów osadnictwa również na południe od Bydgoszczy na obszarze puszczy ciągnącej się pasem od Słońska nad Wisłą po Lubusz nad Odrą. Puszcza stanowiła wystarczająca barierę dla bezpośredniego styku osadnictwa Kujaw i Wielkopolski od terytorium pomorskiego. Szlakami komunikacyjnymi dla osadników, kupców czy zastępów zbrojnych były rzeki i ich suche i wysokie krawędzie.
Dla Pomorza, Wielkopolski i Kujaw rolę więzi osadniczej spełniały Warta i Noteć, gdzie wyrosły grody w Santoku i Nakle.
Dla Kujaw korytarzem osadniczym w kierunku Wisły i dalej Ziemi Chełmińskiej była krawędź Puszczy Bydgoskiej z obszarami czarnoziemów kujawskich na linii krawędzi wysoczyzny: Łabiszyn-Gniewkowo.
|
Okres wczesnopiastowski (960-1138 lat n.e.)
| . |
Plemiona polskie w X wieku
Źródło: "Polskie Dzieje. Od czasów najdawniejszych do współczesności" A. Rybkowska, J.M. Żaryn
|
W świetle badań naukowych można mówić o dość dużej "kujawskiej" wspólnocie terytorialnej okupującej rejon ujścia Brdy oraz obydwa brzegi Wisły. Różni badacze dochodzą do wniosku o silniejszym związku rozwijającego się tutaj osadnictwa z Wielkopolską, niż z Pomorzem. Skupiska osadnicze leżały w tym rejonie zbyt daleko od pomorskich ugrupowań plemiennych (zwarte obszary osadnictwa pomorskiego znajdowały się dopiero w dorzeczu Wierzycy i Raduni), by można je genetycznie i funkcjonalnie wiązać ze sobą.
Rozpoczęcie procesu osadniczego w rejonie Bydgoszczy ma związek z akcją stałego umacniania tych terenów przez Mieszka I i jego następców. Polanie umacniali tu swe dawniejsze zdobycze terytorialne, rozbudowywali sieć osadniczą i na jej bazie potencjał ekonomiczno-gospodarczy.
Ziemia międzyrzecza Brdy i Wisły stanowiła klucz strategiczny, na którym ścierały się wpływy sąsiednich ludów. Drogą z południa wzdłuż Brdy i Wisły przenikały wpływy polskie z Wielkopolski na Pomorze, dzięki czemu ten szmat ziemi zachowywał etnicznie polski charakter.
Mieszko I (960 - 992 r.)
Ekspansja osadnicza i militarna państwa Goplan od IX w. wchodziła na teren zanoteckiej części Pomorza oraz na Ziemię Chełmińską. Starcia militarne w X wieku udokumentowane są zniszczeniami wielu osiedli obronnych w tym okresie. W drugiej połowie X w. cały obszar Pomorza stał się częścią monarchii piastowskiej w wyniku sukcesów militarnych Mieszka I.
Orientacja przestrzenna międzyrzecza Brdy i Wisły zmieniła się. Tereny te z dawnych ziem pogranicza weszły szerzej w orbitę spraw ogólnopaństwowych organizującej się monarchii piastowskiej. Na Pomorzu Wschodnim obserwuje się całkowite załamanie osadnictwa grodowego, a wraz z nim upadek wielu starych skupisk osadniczych. Jednocześnie rozwijało się osadnictwo w nowych rejonach, jak i powstawały nowe osiedla obronne, będące wyrazem nowej organizacji terytorialnej. Sieć grodów powstała na linii Noteci (Wieleń, Czarnków, Miasteczko Krajeńskie, Wolsk, Wyrzysk, Nakło).
W tym okresie powstały zalążki nowych osad w rejonie Bydgoszczy: w Pawłówku, Bydgoszczy, Czersku i z dużą dozą prawdopodobieństwa w Wyszogrodzie, które dopełniały ciąg grodów na linii Noteci. Istniało również skupisko osadnicze i gród w Strzelcach, ukształtowane wcześniej, natomiast w tym czasie ostatecznie upadł gród w Zamczysku. Tak więc na terenie międzyrzecza Brdy i Wisły usytuowanych było 5 skupisk osadniczych, w tym 4 umocnione grody, nie licząc terenów po prawej stronie Wisły. Ich budowa nie była wynikiem inicjatyw rodowo-plemiennych, lecz raczej wynikiem działalności władzy państwowej.
Obraz dopełniały rozwijające się stopniowo niewielkie osady na Czyżkówku, Piaskach, Czarnówku, Łoskoniu, Opławcu i Prądach.
Kazimierz Odnowiciel (1039 - 1058 r.)
Tereny międzyrzecza Brdy i Wisły znajdowały się w orbicie wpływów piastowskich do 1037-38 r., kiedy to na początku rządów Kazimierza Odnowiciela nastąpiła anarchia, ludowe bunty antychrześcijańskie, najazdy Czechów i Pomorzan, zniszczenie administracji państwowej i kościelnej oraz utrata części dzielnic, w tym Pomorza. Pomorzanie zajęli linię Noteci z wszystkimi ufortyfikowanymi grodami polskimi na tej linii.
Na przedłużeniu pradoliny Noteci: w Pawłówku, Bydgoszczy, Wyszogrodzie oraz na skraju doliny Wisły w Strzelcach istniały osady wcześniej powstałe i umocnione.
Znaczenie tych grodów wynikało z ich charakterystycznego położenia w ówczesnej topografii międzyrzecza Brdy i Wisły, warunkujące ich dużą rolę komunikacyjną i strategiczną. Rolę strategiczną, poza usytuowaniem 3 osiedli na odcinku ok. 20 km podkreśla fakt istnienia tzw. Wałów Kujawskich. Stanowiły one dwie linie wałów zbudowanych w drewniano-ziemnej konstrukcji, ryglujące jedyne kilkukilometrowe suche przejście między równoleżnikowo położonym odcinkiem dolnej Brdy, a leżącym na jego przedłużeniu pasem podmokłych łąk, bagien i mokradeł, łączących się pod Nakłem z bagnami nadnoteckimi.
W tym czasie toczyły się walki polsko-pomorskie. Między 1041 a 1058 r. na krótko ziemię nad Brdą i Wisłą odzyskał Odnowiciel. Wtedy właśnie kształtowały sie ostatecznie tutejsze grody średniowieczne, z których Bydgoszcz przetrwała do dzisiaj, w ciągu wieków przekształcając się w wielki ośrodek miejski.
Znane są wyniki badań dendrochronologicznych szczątków grodu bydgoskiego, wydobytych w latach 1992-93 w okolicach dawnego zamku.
Datują one budowę (odbudowę?) grodu na lata 1037-1053, czyli czasy panowania Kazimierza Odnowiciela.
Rozmieszczenie osad z okresu wczesnopiastowskiego |
Wspominane Wały były powiązane z dużym kompleksem osadniczym w Pawłówku, usytuowanym w pobliżu zachodniego odcinka wałów, a jednocześnie w północno-wschodnim krańcu bagien.
Jak wspomniano, w okolicy Bydgoszczy zarejestrowano pozostałości 6 skupisk osadniczych z okresu wczesnopiastowskiego:
 gród obronny w Zamczysku, który podczas walk w X w. został zniszczony i opuszczony
gród obronny i zespół osadniczy w Strzelcach. Położony był na krawędzi wysokiego wzgórza morenowego graniczącego z doliną Wisły, otoczony osadami wiejskimi.
gród strażniczy i obronny w Pawłówku. Położony był na krawędzi wysokiego wzgórza morenowego graniczącego z pradoliną Noteci-Wisły. W okolicy znajdował sie zespół osad wiejskich.
gród strażniczy w Bydgoszczy, broniący przeprawy przez Brdę. Położony na wyspie oblewanej wodami Brdy i fosami, w centrum dzisiejszej Bydgoszczy. W XIV w. zbudowano w jego miejscu zamek, a w końcu XIX teren ostatecznie zniwelowano. Przez bród na rzece prowadził szlak lądowy.
gród w Wyszogrodzie. Gród strażniczy, położony na wysokim wiślanym brzegu, umożliwiał kontrolę drogi wodnej na Wiśle. W tym miejscu znajdowała się przeprawa przez rzekę oraz prowadziły szlaki lądowe z południa na północ (jedna z odnóg szlaku bursztynowego).
osada w Czersku Polskim. Położona u podnóża cyplowatego wzgórza terasowego, w rejonie ujścia Brdy do Wisły. Strzegła przeprawy przez rzekę w ciągu traktu lądowego wiodącego do Gdańska.
Skupiska ludzkie powstawały w miejscach skrzyżowań ówczesnych szlaków komunikacyjnych.
Osady odsunięte od szlaków powstawały później w wyniku kolonizacji i wypalania lasów.
Największe znaczenie strategiczne na ziemiach międzyrzecza Brdy i Wisły w początkach państwa Piastów miał gród w Wyszogrodzie. Jako pierwszy gród w tym rejonie uzyskał awans administracyjny, później coraz bardziej dorównywała mu Bydgoszcz.
Gród Wyszogród
JAKIE ŹRÓDŁO ??????????????????????????????????????
|
Powstanie Wyszogrodu wiąże się z polityczną unifikacją terenu międzyrzecza Brdy i Wisły przez Polan i Pomorzan oraz z walkami toczonymi przez monarchię wczesnopiastowską. Początek grodu wyznacza się najczęściej na lata 1037-38.
W niektórych źródłach podaje się pogląd, że gród egzystował już w latach monarchii piastowskiej i zdobyły został przez Pomorzan jako gród polański w latach 1037-38. Najczęściej podawana przez historyków jest pomorska geneza Wyszogrodu, jako następcy zniszczonego grodu na Górze Zamkowej.
Za poparciem tej tezy przemawia nasilenie procesów powstawania grodów obronnych na linii Noteci, aż do Wisły w X w. Powstały wtedy grody poczynając od Santoka, aż po Bydgoszcz i prawdopodobnie Wyszogród.
Geneza grodu wiąże się z umacnianiem węzłowego punktu strategicznego, leżącego u wrót Kujaw na Pomorze przez stronę polską do 1037-38 lub po tych latach już przez stronę pomorską.
Gród sprawował kontrolę nad drogą wodną Wisły i drogami prowadzącymi z Kujaw na Pomorze Gdańskie i do Ziemi Chełmińskiej.
Przesłankami szybkiego rozwoju ośrodka było sąsiedztwo lądowego traktu komunikacyjnego do Gdańska z przeprawą przez Brdę w Czersku oraz niewątpliwie położenie nad arterią handlową Wisły. Na styku wspomnianych szlaków powstał targ, wzmiankowany w źródłach pisanych już w 1145 r. Kształtował on z kolei osadę podgrodową, w której wymienia się karczmy, a także kościół parafialny pod wezwaniem św. Marii Magdaleny dla ludności grodu i całej kasztelanii.
W notatce o wizycie kościelnej biskupa Rozrażewskiego (1581-1600) z 1596 r. czytamy, że św. Wojciech, płynąc wodą ku pogańskim Prusom w kwietniu 997 roku, wstąpił do grodu i kościoła, który tu już istniał i własnoręcznie go poświęcił. Na tej bazie, a także innych przesłanek wnioskuje się o realnej możliwości pobytu św. Wojciecha w Wyszogrodzie podczas męczeńskiej wyprawy do Prus.
Wyszogród był początkowo umocnionym wojskowym grodem strażniczym o pierścieniowatym kształcie o średnicy 130 m otoczonym pojedynczym pierścieniem wałów w konstrukcji rusztowej oraz fosą wypełnioną wodą.
We wnętrzu obiektu wyeksplorowano warstwę kulturową o miąższości 2,5-4,5 m zawierającą relikty zabudowy w postaci chat zrębowych, jam i palenisk spełniających funkcje gospodarcze i produkcyjne.
W pobliżu odkryto cmentarzysko oraz fragmenty dawnej osady utożsamianej z osadą podgrodową znaną ze źródeł pisanych.
Wyszogród był ośrodkiem o największym znaczeniu na ziemiach międzyrzecza Brdy i Wisły, uznawanym za klucz wiodący do Pomorza, od początku XII wieku, aż do tragicznej wiosny roku 1330, kiedy to został doszczętnie zniszczony przez Krzyżaków.
Zobacz więcej w dziale GRÓD
|
Władysław Herman (1079 - 1102 r.)
W 1090-91 Władysław Herman podjął próbę podporządkowania Pomorza, odzyskania zdobyczy Mieszka I. Kampania wojenna dotknęła w pierwszej kolejności grody w międzyrzeczu Brdy i Wisły. Zostały zniszczone najstarsze założenia fortyfikacyjne i zabudowania wnętrza Wyszogrodu. Z krótkotrwałej kampanii obronną ręką wyszedł gród w Strzelcach. Nic nie można powiedzieć natomiast o skutkach kampanii dla grodów w Bydgoszczy i Pawłówku z powodu braku rozpoznania nawarstwień tych grodów.
Kościoł pw. św. Idziego w Bydgoszczy
|
Sukcesy militarne Władysława Hermana były krótkotrwałe.
Warownia wyszogrodzka pozostała w rękach Pomorzan, którzy ją rozbudowali.
Gród został nieco powiększony (średnica 148 m, powierzchnia ok. 172 a).
W Bydgoszczy natomiast zbudowano wówczas pierwszy kościół w stylu romańskim pw. św. Idziego - bardzo popularnego wtedy świętego, przyczynie którego przypisywano pozbycie się bezpłodności przez żonę Hermana Judytę (matkę Bolesława Krzywoustego).
Następne lata cechowały obustronne najazdy i łupieskie wyprawy. Dopiero przełom XI/XII w. przyniósł okres spokoju, co uwarunkowane było ugodową działalnością księcia Zbigniewa, jednego z synów Hermana, który podziałem z 1107 r. nadał mu północne połacie kraju: Wielkopolskę i Mazowsze.
Bolesław Krzywousty (1102 - 1138 r.)
Wojna domowa, zamach Bolesława Krzywoustego na brata i wypędzenie go z kraju sprawiły, że władca ten poświęcił większą część swego panowania na próby odzyskania krainy pomorskiej.
Walki trwały od 1109 do 1123 i zakończyły się całkowitym opanowaniem Pomorza Gdańskiego i shołdowaniem Zachodniego, aż po Rugię.
W 1109 r. Bolesław odniósł pod Nakłem zwycięstwo nad Pomorzanami (10 sierpnia), po czym tamtejszy gród poddał mu się bez oporu, a wraz z nim sześć innych grodów.
Musiały to być okoliczne grody pograniczne, gdyż w głębi kraju walki toczyły się w późniejszych latach.
Wolno przypuszczać, że wśród tych grodów znalazła się Bydgoszcz, a może i Wyszogród.
Grody te nadał następnie Bolesław Świętopełkowi Pomorskiemu, spokrewnionemu ze sobą, który jednak nie dochował mu wierności, z czego wynikła konieczność podjęcia wyprawy w 1113 roku.
W 1113 r. walki dotknęły okolic Bydgoszczy, Pawłówka, Strzelec i Wyszogrodu, jako kolejnych grodów w linii Noteci i Wisły, które Krzywousty usiłował opanować w pierwszej kolejności.
Wyszogród u Galla Anonima
Wyszogród został opanowany przez zaskoczenie, co zostało odnotowane w kronice Galla Anonima. Dzięki temu uniknął katastrofalnych zniszczeń, choć w trakcie badań archeologicznych odnotowano ślady pożaru z tego okresu. W tym czasie niewątpliwie opanowane zostały również grody w Pawłówku i Bydgoszczy.
Bardzo sugestywny opis walk o zdobycie Wyszogrodu dał Gall Anonim [Księga III. Ostatni rozdział. Rok 1113. Pomorzanie oddali Polakom gród Nakieł.]
(...) Wobec tego książę północny Bolesław, doprowadzony do gniewu, zwołał oddziały [swych] wojowników i obiegł najpotężniejszy gród, Nakieł, zamyślając pomścić doznaną zniewagę. Siedząc tam od św. Michała aż do Bożego Narodzenia i w codziennych walkach usilnie atakując gród, wszystkie te trudy zupełnie na darmo ponosił, gdyż wilgotność terenu, pełnego wód i bagien, nie pozwalała prowadzić machin i przyrządów [oblężniczych].
Ponadto gród był tak dobrze zaopatrzony w załogę i wszystko, co potrzebne, że przez cały rok nie można by go zdobyć ani orężem, ani niedostatkiem czegokolwiek. Sam też Bolesław, gdy został tam raniony strzałą, zapłonął jeszcze większym gniewem [i pragnieniem], by się pomścić. Przeto Świętopołk przez krewnych i zaufanych Bolesława wciąż zabiegał o pokój albo jakiś układ, ofiarowując wielki okup wraz z zakładnikami. Zważywszy to Bolesław poniechał oblężenia i wrócił do domu, wyczekując na sposobny czas, by powrócić i pomścić swoją zniewagę, ale zabrał ze sobą część okupu i pierworodnego jego syna w charakterze zakładnika.
Jakoż następnego roku, skoro Świętopołk nie dotrzymywał zobowiązań ani zawartego układu i nie dbał o bezpieczeństwo syna, nie kwapiąc się przybyć na umówiony z Bolesławem zjazd i nie myśląc o tym, by przysłać usprawiedliwienie - Bolesław zgromadził swe wojsko i wiarołomnego wroga nawiedził do pewnego stopnia - ale nie zupełnie - żelazną rózgą.
Przybywszy na pogranicze Pomorza, gdzie niejeden inny książę nawet z dużym wojskiem by się zawahał, Bolesław pospieszył naprzód z wybranym rycerstwem, pozostawiając resztę wojska, gdyż powziął zamiar, by nagłym napadem zająć gród Wyszegrad [Visegrod], jako że grodzianie nie spodziewali się tego i nie ubezpieczyli się. Gdy zaś przybyli nad rzekę, która wpadając do Wisły oddzielała od nich ów gród leżący w widłach rzecznych, wtedy jedni zaczęli szybko jeden przez drugiego przepływać rzekę, a drudzy spośród Mazowszan [mianowicie] przybywali Wisłą łodziami. W ten sposób doszło do tego, że z nieświadomości większe straty poniesiono w bratobójczej walce, niż wyniosły one w ciągu [następnych] dni ośmiu przy oblężeniu grodu na skutek działań nieprzyjacielskich. Gdy się wreszcie całe wojsko zebrało wkoło grodu i przygotowano już rozmaite przyrządy potrzebne do zdobywania miasta, załoga, obawiając się uporczywej zawziętości Bolesława wobec wrogów, poddała się uzyskawszy gwarancję bezpieczeństwa i w ten sposób uniknęła zemsty Bolesława i śmierci. Gród ów zajął Bolesław w ciągu ośmiu dni i przez następne osiem dni pozostał w nim, by go umocnić i [na stałe] zatrzymać w swych rękach; a pozostawiwszy tam załogę, ruszył stamtąd i obiegł drugi gród (...).
"Drugim grodem", który oblegał król było według historyków Nakło bądź Świecie. Po drodze drużyny wojów musiały więc przechodzić przez Bydgoszcz i/lub Strzelce.
Przed tymi wydarzeniami Wyszogród należał do pomorskiego księstwa nakielskiego. Po zakończonej kampanii całość weszła w skład Wielkopolski.
Gród w Strzelcach - oblegany w 1113 r., najprawdopodobniej padł nieco później - w okresie podboju Pomorza Gdańskiego w 1116 r.
Z wymienionych czterech grodów międzyrzecza Brdy i Wisły nie odzyskały już nigdy dawnego blasku zniszczone w pomorskiej kampanii Bolesława grody w Pawłówku i Strzelcach, rozwijały się natomiast dalej osiedla w Bydgoszczy i Wyszogrodzie. W nowej organizacji terytorialnej te dwa ośrodki stały się centrami lokalnych władz administracyjnych oraz dużymi skupiskami osadniczymi i siedzibami 2 kasztelanii kujawskich.
|
Okres rozbicia dzielnicowego (1138-1306 lat n.e.)
| . |
Dzielnice ustalone przez Bolesława Krzywoustego w 1138 r.
Źródło: "Polskie Dzieje. Od czasów najdawniejszych do współczesności" A. Rybkowska, J.M. Żaryn
|
Z chwilą śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 r. poszczególne części kraju zostały podzielone między synów króla. Odtąd przez 168 lat trwało w Polsce rozbicie dzielnicowe, podczas którego nie było ośrodka ogólnopaństwowej polityki polskiej.
Bolesław Kędzierzawy (1138 - 1173 r.)
Wyszogród i Bydgoszcz znalazły się w dzielnicy Bolesława Kędzierzawego obejmującej Mazowsze, większość Kujaw, Ziemię Chełmińską i Ziemię Dobrzyńską, na granicy z dzielnicą senioralną obejmującą Pomorze Gdańskie, niewielką część Kujaw, wschodnią Wielkopolskę z Gnieznem i Kaliszem, ziemię łęczycko-sieradzką i krakowską. Dzielnica ta miała charakter centralny, nie mogła być dzielona i dziedziczona, a władzę w niej miał zawsze sprawować najstarszy z rodu Piastów, czyli senior.
Władysław Wygnaniec (1138 - 1146 r.)
Już pierwszy senior Władysław zwany Wygnańcem złamał postanowienia ustawy Krzywoustego, kolejnym seniorem został władca Mazowsza Bolesław Kędzierzawy.
Po Bolesławie Kędzierzawym kolejnym władcą ziemi nad Brdą i Wisłą został Kazimierz Sprawiedliwy, aż wreszcie Leszek Biały.
Wraz z tragiczną śmiercią w Gąsawie Leszka Białego (1227) zanikły w Polsce rządy centralne. Następowały podziały dzielnic dziedzicznych między coraz liczniejszych członków dynastii. Uniezależniło się Pomorze Gdańskie, których władcy przejściowo opanowywali ziemię bydgosko-wyszogrodzką. Dzielnice zmieniały granice i tworzyły się nowe.
Z końcem XII wieku pojawiła się nowa dzielnica - księstwo zwane Kujawami, obejmujące poza obszarem macierzystym również Ziemię Dobrzyńską.
Konrad Mazowiecki (1194 - 1247 r.)
Nazwa nawiązywała do bezleśnych żyznych pól, ku którym ku-jawie przedostawano się z okolicznych puszcz. Były to tereny prasłowiańskiego państwa Goplan.
Nazwa pojawiła się po raz pierwszy w tzw. Bulli gnieźnieńskiej z 1136 r. Wyodrębnienie się Kujaw jako osobnej dzielnicy Bolesława, syna Mieszka Starego, nastąpiło w 1194 r.
Okresowa łączność z Wielkopolską i Mazowszem nie wpłynęła na zatarcie odrębności.
Około 1198 r., Kujawy zostały wydzielone Konradowi Mazowieckiemu synowi Kazimierza Sprawiedliwego (protoplasta Piastów kujawskich - najmłodszy syn Bolesława Krzywoustego).
Prowadził on krucjaty przeciwko Prusom, ale głównym celem jego życia było objęcie panowania w Krakowie.
Po 1227 r., kiedy w Gąsawie zamordowano jego brata Leszka Białego, otworzyła się przed Konradem szansa uzyskania Krakowa.
W tym kontekście sprawy pruskie zeszły na drugi plan. By z bliska kontrolować sytuację w Małopolsce, latem 1230 r. Konrad Mazowiecki wydzielił dla swego 20-letniego najmłodszego syna Kazimierza odrębne księstwo kujawskie ze stolicą w Inowrocławiu, a siedzibą biskupią we Włocławku.
Jak w tym okresie kształtowała się przynależność terytorialna Wyszogrodu i Bydgoszczy?
Wyszogród w rękach możnych w piastowskiej dzielnicy mazowieckiej (1113 - ok. 1207 r.)
Diecezje w Polsce X-XIII w.
Źródło: "Polskie Dzieje. Od czasów najdawniejszych do współczesności" A. Rybkowska, J.M. Żaryn |
Od momentu zdobycia Pomorza przez Bolesława Krzywoustego Wyszogród w nieznanych bliżej okolicznościach przeszedł w ręce możnych w wyniku szeroko zakrojonej akcji rozdawnictwa dóbr (lata trzydzieste XII wieku).
Znaczne nadanie dóbr w okolicy Wyszogrodu otrzymał Janusz, syn Wojsława z rodu Powałów.
Zarząd nad kasztelanią i dochody z niej nadał Januszowi książę Mieszko III Stary.
Trzeba jednak zaznaczyć, że ziemia wyszogrodzka nie została nadana w prywatne posiadanie Janusza Powały, lecz dzierżył on ją jako beneficjum urzędnicze (kasztelańskie).
Po ponownym opanowaniu międzyrzecza Brdy i Wisły przez Piastów stworzono nową strukturę terytorialną państwa.
Stworzono kasztelanię wyszogrodzką (wzmiankowana już w 1145 r.) obejmującą tereny w dorzeczu Brdy i Wisły, w przybliżeniu teren dzisiejszego powiatu bydgoskiego.
Kasztelania była w wiekach średnich podstawową jednostką administracji państwowej.
Tak było jeszcze w wieku XIV. Później jej obszar został przekształcony w powiat. Administracyjno-gospodarcze funkcje kasztelanów (pierwotnie komesów) przejęli starostowie, a sądownicze - sądy ziemskie.
Należy zaznaczyć, że zasięg jednostek administracyjnych w przypadku pogranicznego Wyszogrodu i Bydgoszczy nie miał charakteru stałego, a fluktuacje związane były ze zmianami przynależności dzielnicowej.
Terytorium wyszogrodzkie sięgało na północy po Trzęsacz, Włóki, Jelitkowo, na zachód opierało się o Brdę, na południu przekroczyło Brdę i obejmowało Solec, Łęgnowo i Otorowo, na wschodzie granicą była Wisła, a pewien pas ziemi leżał już na prawym brzegu rzeki w rejonie Pienia.
Tereny na prawym brzegu Wisły znajdowały się pod wpływem administracyjnym Wyszogrodu do lat dwudziestych XIII wielu, kiedy przeszły pod jurysdykcję Chełmna i wtenczas wraz z całą Ziemią Chełmińską zostały darowane Krzyżakom.
Spójności ziem kasztelanii służyły 3 przeprawy rzeczne: przez Brdę w Czersku oraz przez Wisłę w Wyszogrodzie i Solcu.
Na początku XIII wieku (lata trzydzieste) z kasztelanii wyszogrodzkiej wydzielono kasztelanię bydgoską.
Obie należały do najstarszych kasztelanii kujawsko-pomorskich.
Nie były to kasztelanie z rodzaju "wielkich", ponieważ nie dzieliły się na mniejsze jednostki zwane opolami.
przybliżone granice kasztelani na tle współczesnej mapy
Kasztelanie: wyszogrodzka i bydgoska na tle powiatu bydgoskiego z okresu staropolskiego.
Kolor czerwony: kasztelania wyszogrodzka 1145-1343 r.
Kolor zielony: kasztelania bydgoska 1230-1343 r.
Kolor brązowy: powiat bydgoski ok. 1392-1772 r.
Źródło: "Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII-XIV wieku" Z. Guldon, J. Powierski. |
Terytorium kasztelanii bydgoskiej graniczyło od południa z obszarem znajdującym się pod zarządem kasztelana inowrocławskiego, a od północy i wschodu z kasztelanią wyszogrodzką, a od zachodu z nakielską.
W XIII wieku zachodnia granica kasztelanii przekraczała rzekę Pływicę (dzisiaj ciąg jezior byszewskich) na zachód, obejmując m.in. wsie Wierzchucin, Popielewo, czy Krąpiewo.
Dopiero od końca tego wieku, granica północno-zachodnia oparła się o naturalną linię rzeki Płytwicy, na południu przechodząc przez Trzemiętowo i Strzelewo.
Wschodnią granicą kasztelanii bydgoskiej była Brda z niewielkimi przyczółkami po wschodniej stronie rzeki.
Spójności tych terenów służyły 4 brody na Brdzie na odcinku od Koronowa do Bydgoszczy (Koronowo, Tryszczyn, Jachcice, Bydgoszcz).
Granicą południowo-zachodnią była Noteć poczynając od Rynarzewa. Z kolei granicę południową wyznaczał skraj Puszczy Bydgoskiej wzdłuż rzeki Zielonej (niegdyś zwanej Wierdzielewa) aż do Wisły.
Warto dodać, że wykształcony na podstawie kasztelanii powiat bydgoski, od XIV/XV w. wykraczał na południowym-wschodzie poza dawną granicę, obejmując część wysoczyzny kujawskiej.
Granica biegła wzdłuż Noteci (od Turczyna do Tuczna), a następnie przez Przyłubia.
Miastami granicznymi, jednakże po stronie wielkopolskiej były Łabiszyn i Barcin.
Od końca XIII w. źródła operują nazwą "Ziemia Bydgoska" (Terra Bidgistiensi), podobnie jak utrwalone do dzisiaj nazwy: Ziemia Dobrzyńska, Sieradzka, Łęczycka itd.
Określenie to oprócz kasztelanii bydgoskiej obejmowało pobliskie tereny z takimi miastami jak: Barcin (prawa miejskie 1541) czy Łabiszyn (1369).
Na "Ziemi Bydgoskiej" znane były rody rycerskie, których przedstawiciele zarządzali poszczególnymi wioskami, a których nazwy niejednokrotnie i dzisiaj odzwierciedlają ich przynależność.
Powałowie, Odrowąże, kujawsko-łęczyccy Rolnicze, Awdańcy, Łabędzie, kujawscy Pomianowe, Leszczyce, Poraje, Ostoje, Gryfitowie, Dryowie byli wiodącymi rodami, z których wywodzili się późniejsi miejscowi dostojnicy: starostowie, kasztelanowie, sędziowie, burgrabiowie, stolnicy, cześnicy, miecznicy itd.
Możne rody znikały stopniowo do XVI w., w miarę rozdrabniania majątkowego ziemskich włości.
W czasach, które rozpatrujemy, książęta osadzeni w grodach: Bydgoszczy i Wyszogrodzie nakładali na swoich poddanych obowiązek ciągłej troski o należyte utrzymanie urządzeń obronnych oraz pilnowania grodów.
Ciężarami tymi była objęta ludność mieszkająca na terenach należących do księcia czyli lokalnych kasztelaniach.
Pierwszym znanym ze źródeł kasztelanem, osobą dzierżącą gród w Wyszogrodzie był komes Janusz Wojsławic z rodu Powałów wzmiankowany w dokumencie z 1145 r. Ojciec jego, Wojsław należał do najwybitniejszych możnych przełomu XI i XII stulecia, dysponował przy tym poważnym majątkiem ziemskim.
Był on powinowatym samego wojewody Sieciecha, w latach około 1097-99 zarządcą prowincji śląskiej i opiekunem młodego Bolesława Krzywoustego.
Później należał do najbliższych doradców Bolesława, a dobra ziemskie posiadał na Mazowszu i Kujawach, jak również w Małopolsce.
W dokumencie z 1145 r. komes Janusz wraz z małżonką Sulisławą darowali połowę dochodów z wyszogrodzkich ceł, karczem i targów klasztorowi benedyktynów (od 1113 r. kanoników regularnych) w Trzemesznie.
Następne pokolenia Powałów zachowały wysoką pozycję przodków.
Syn Janusza Żyro został wojewodą mazowieckim (zm. ok. 1187 r.), zaś jego wnuk Gedko sięgnął po urząd biskupa płockiego (1206-26).
Nieznana z imienia córka Janusza wyszła za mąż za księcia pomorskiego i została matką księcia gdańskiego Sambora występującego w 1178 r.
Bezpośrednim następcą Janusza został natomiast drugi z jego wnuków Olt Żyrowic.
Wyszogród z przyległymi ziemiami pozostał w rękach potomków Janusza do początku XIII w. i prawdopodobnie drogą spadku przeszedł w ręce książąt pomorskich.
Z nielicznych przekazów źródłowych można stwierdzić, że w czasach Powałów u podnóża grodu wykształciło się podgrodzie.
Sam gród uległ natomiast zmniejszeniu, gdyż zbudowano drugi wewnętrzny wał obronny.
W połowie XII funkcjonowały tu: targ, karczmy (w tym książęca) i komora celna przy przeprawie przez Wisłę z Mazowsza w kierunku Pomorza. Erygowano parafię. Była to fundacja możnowładcza, na co wskazuje istnienie grupy kanonickiej przy kościele oraz uposażenie w dziesięciny ze wsi Orłowo i Sielce leżących pod Inowrocławiem, a będących własnością Powałów. Pierwsza wzmianka o plebanie pochodzi z 1198 r., kiedy to występował on przy konsekracji świątyni w Świeciu.
Jednak pierwsze pośrednie wzmianki o kościele i parafii wyszogrodzkiej pochodzą sprzed roku 1198, bowiem w tym właśnie roku w dokumencie oddającym Starogard Joannitom występuje jako świadek prezbiter Jan z Wyszogrodu. Następna wzmianka o tym kościele pochodzi z 1232 r., kiedy to biskup kujawski Michał zwolnił Krzyżaków z oddawania dziesięciny z miejscowości Orłowo, obciążył ich jednak za to obowiązkiem płacenia 3 marek rocznie kościołowi w Wyszogrodzie.
Świątynia początkowo podlegała biskupowi gnieźnieńskiemu bądź płockiemu, a po erygowaniu diecezji kujawsko-pomorskiej w 1124 r. - biskupowi włocławskiemu.
Kościół pierwotny pod wezwaniem św. Marii Magdaleny stał obok kasztelańskiego grodu w pobliżu Wisły.
Jego kościołem filialnym był prawdopodobnie pierwszy bydgoski kościół romański pod wezwaniem św. Idziego (rozebrany w 1879 r.). Istnieje hipoteza, że kościół ten ufundował książę Kazimierz Konradowic.
Na początku XIII wieku gród wyszogrodzki uległ kolejnej przebudowie.
Wały zwieńczono konstrukcjami izbicowymi, a w środku wytyczono wewnętrzny gródek stożkowaty, przecinając majdan fosą wewnętrzną.
Obszar użyteczny grodu uległ zmniejszeniu, ale wzmocnione zostały jego fortyfikacje obronne.
Wyszogród w księstwie pomorskim (ok. 1207 - 1242 r.)
Wiek XIII upłynął na ciągłej zmianie przynależności terytorialnej ziemi bydgosko-wyszogrodzkiej między Pomorzem, Kujawami i Wielkopolską.
W spadku po rodzie Powałów, który wygasł w 1207 roku, Wyszogród przeszedł w ręce książąt pomorskich.
Córka komesa Janusza była najprawdopodobniej matką księcia gdańskiego Mestwina I i otrzymała terytorium kasztelanii wyszogrodzkiej jako uposażenie. W każdym razie od 1188 r. jest ona wymieniana w źródłach jako kasztelania pomorska.
W końcu XII wieku Wyszogród wchodził wraz ze Świeciem i Starogardem w skład namiestnictwa Grzymisława, uznającego zwierzchność Mieszka Starego.
Wg domniemań historyków, polityczne losy Wyszogrodu w tym czasie dzieliła również Bydgoszcz. Oba ośrodki z uwagi na bliskie położenie i ukształtowanie terytoriów kasztelanii trudno było utrzymać oddzielnie. W okolicach Bydgoszczy liczne dobra posiadał kujawski ród Leszczyców, z którym blisko spokrewniony był pomorski princeps Grzymisław.
Uznaje się jako jedną z hipotez, że po okresie wielkopolskiej (w kasztelanii nakielskiej) przynależności Bydgoszczy i okolic w XII wieku, w latach dwudziestych XIII wieku Bydgoszcz znalazła się na terytorium kontrolowanym przez księcia pomorskiego.
Odbyło się to w związku z podziałem ziem zdobytych na Władysławie Laskonogim przez sprzymierzonych ze sobą książąt Władysława Odonica i gdańskiego Świętopełka.
Dość słaba integracja tego obszaru z resztą Pomorza wyrażała się m.in. w niechęci rycerstwa bydgoskiego do Świętopełka Gdańskiego.
Owa niechęć znalazła wyraz później w wojnie z 1238 r., kiedy prawdopodobnie rycerstwo bydgoskie uznało kujawskiego Kazimierza za swego władcę i przyczyniło się do oderwania Bydgoskiego od Pomorza.
W innej, mniej prawdopodobnej wersji wydarzeń, Bydgoskie przez cały czas związane było z dzielnicą wielkopolsko-kujawską, a tylko przejściowo opanowane zostało w l. 1238-39 przez Świętopełka Gdańskiego.
W roku 1198 cały kraj pomorski między Wisłą a Brdą, Łabą i Bałtykiem miał dwie siedziby książęce: Gdańsk i Świecie.
W Świeciu rządził od roku 1198 do 1207 książę Grzymisław.
Państwo Grzymisława sięgało od Brdy aż do Tczewa. Po nim - do 1220 r. nastały rządy Mestwina I, księcia gdańskiego. Księstwem świeckim do 1229 r. władał jeden z synów Mestwina, Warcisław I. Po jego śmierci, aż 37 lat panował Świętopełk II zwany Wielkim (1229-1266), władca Świecia, książę dolnej Wisły, mający po obu stronach rzeki swoje grody, jak Wyszogród, Świecie, Sartowice i Nowe. Świętopełk z początku uważał zwierzchnictwo polskie nad Pomorzem, lecz już około roku 1223 wyzwolił się od Polski.
W okresie swoich rządów książę kilkakrotnie najeżdżał południowych sąsiadów, zajmował Nakło, spustoszył Inowrocław, grabił ziemie księstwa kujawskiego. On też na zjeździe książąt w Gąsawie (1227) dokonał udanego zamachu na księcia krakowskiego Leszka Białego, przez co został znienawidzony przez polskich ksiażąt dzielnicowych.
Świętopełk był pierwszym z władców polskich, który zorientował się w niebezpieczeństwie krzyżackim. W tym czasie walczył z nimi osamotniony, sprzymierzając się z Prusami, mając przeciw sobie koalicję Krzyżaków oraz książąt wielkopolskich, mazowieckich i kujawskich.
Wyniki walk były dla niego niepomyślne, stracone zostały ziemie na prawym brzegu Wisły. Postawę antykrzyżacką z biegiem czasu podejmowali kolejni polscy książęta na skutek wiarołomnych i zaborczych działań zakonu.
Początkiem egzystencji Krzyżaków na ziemiach polskich był 1228 rok. Doszło wtedy do brzemiennej w skutki decyzji Konrada Mazowieckiego o sprowadzeniu niemieckich braci zakonnych. Zakon otrzymał Ziemię Chełmińską, skąd miał nawracać Prusów i Jadźwingów na wiarę chrześcijańską. W 1233 r. wielki mistrz Hermann von Salza nadał prawa miejskie pobliskiemu Chełmnu oraz Toruniowi, które odtąd stawały się emporiami handlowymi i ośrodkami politycznymi zakonu. Do końca XIII w. opanowane zostały ziemie pruskie. Odtąd Krzyżacy zaczęli zdobywać ziemie piastowskie: Pomorze, potem Kujawy.
Tymczasem po wydzieleniu Kujaw przez Konrada Mazowieckiego w 1230 r. na tronie książęcym zasiadł Kazimierz Konradowic (1231-1267).
36 lat jego rządów skutkowało rozwojem gospodarczym i terytorialnym Kujaw m.in. o ziemię bydgosko-wyszogrodzką. W
1238 r. prawa miejskie uzyskał Inowrocław, będący w tym czasie siedzibą księcia, zbudowano tam również zamek.
Książę stopniowo powiększał swoją władzę. W wyniku układów z braćmi kolejno zdobywał: ziemię sieradzką, łęczycką i dobrzyńską.
W posagu żony Konstancji śląskiej otrzymał kasztelanię lądzką, która w przyszłości stała się zarzewiem konfliktu z książętami wielkopolskimi.
Korzystając z faktu, że jego dzielnica graniczyła z pogańską Jaćwieżą, zamierzał rozciągnąć swe wpływy polityczne także na tę ziemię.
W tych planach leżała przyczyna konfliktu z Krzyżakami, który uważali wszystkie ziemie pogańskie za swoje, nie zamierzając dzielić się z zdobyczami z nikim.
Wskutek intryg i wygrywania różnic między książętami, Zakon zagwarantował sobie w układzie z Kazimierzem i jego bratem Siemowitem Mazowieckim (we Włocławku, 1257 r.) wyłączność na podbijanie ziem pruskich.
Pod koniec swego panowania książę był izolowany w Polsce i znajdował się w konflikcie z większością książąt piastowskich.
W efekcie warunki te przyniosły rezygnację ze wszystkich jego przedsięwzięć.
Na początku stulecia książę Świętopełk dokonał reorganizacji w zarządzaniu swoim księstwem.
Powołał kasztelanie, wśród których znalazła się i wyszogrodzka.
Obejmowała ona dawne terytorium z wyjątkiem Pienia, który odpadł w latach 30-tych XIII wieku na rzecz Mazowsza.
Pierwszy znany kasztelan wyszogrodzki o imieniu Arnold pojawił się w 1238 r. W tym czasie wyodrębniona zostałą kasztelania bydgoska.
Zimą 1237/1238 wybuchła wojna domowa na Pomorzu miedzy Świętopełkiem a jego braćmi Raciborem i Samborem, popieranymi przez Zakon krzyżacki i książąt zachodniopomorskich.
Wykorzystał ją książę kujawski Kazimierz Konradowic, atakując wiosną 1238 r. Pomorze od południa.
Był to pierwszy samodzielny krok w karierze politycznej tego młodego władcy, pozostającego wcześniej pod znacznym wpływem ojca.
W wyniku działań wojennych Świętopełk II odzyskał Bydgoszcz i włączył do swego księstwa. Wojska pomorskie z rejonu koncentracji w wyszogrodzkim i zajęciu Bydgoszczy posuwały się na południe w kierunku Inowrocławia, paląc i rabując miejscowe wsie.
Jesienne pertraktacje z księciem Kazimierzem Kujawskim doprowadziły jednak do zwrotu grodu w następnym roku oraz obietnicy odszkodowań za zniszczenia.
Tym samym władcy Kujaw udało się w 1239 r. opanować i przyłączyć (a może odzyskać (?) w kontekście przejściowej utraty Bydgoszczy w latach 20. XII wieku) na stałe kasztelanię bydgoską, natomiast sąsiedni Wyszogród pozostał nadal w rękach pomorskich.
Z tymi wydarzeniami związana jest pierwsza wzmianka pisana o Bydgoszczy, jako już ukształtowanym grodzie kasztelańskim.
Wzmiankę tę zanotowano 28 VI 1238, a mówi ona o bydgoskim kasztelanie Sędzisławie wzgl. Sulisławie (Suzzlaus castellanus de Budegac).
Przedstawicieli bydgoskiego rycerstwa, którzy odnieśli w czasie wojny spore zasługi na rzecz księcia, czekały teraz przywileje i awanse.
Dotyczyło to m.in. skarbnika Mikołaja, cześnika Bogusława i stolnika Zdzisława, do lat 60-tych pełniących funkcje kasztelanów Bydgoszczy, Włocławka i Inowrocławia.
Wyszogród w księstwie kujawskim (1242-1271)
Polska ok. 1250 roku
Źródło: "Polskie Dzieje. Od czasów najdawniejszych do współczesności" A. Rybkowska, J.M. Żaryn
|
Od czasu wojny z 1238 r. pogranicze kujawsko-pomorskie stało się na długie lata terenem rywalizacji, niezgody, a nawet działań zbrojnych między książętami kujawskimi, pomorskimi i wielkopolskimi.
Po opanowaniu Bydgoszczy książę kujawski Kazimierz sprzymierzył się z Krzyżakami przeciw księciu pomorskiemu Świętopełkowi II, który z kolei popierał Prusów walczących przeciw Zakonowi.
Zanim to się stało, podjęto próbę zmuszenia Świętopełka do rezygnacji z praw do bydgoskiego (najprawdopodobniej również wyszogrodzkiego).
18 IX 1241 r. na Kępie Pędzewskiej na Wiśle spotkali się książę pomorski Świętopełk, książę Kujaw Kazimierz oraz jego ojciec Konrad Mazowiecki.
Niepowodzenie negocjacji wykorzystali Krzyżacy do rozpętania wojny przeciw Świętopełkowi.
Konflikt zbrojny rozpoczęty jesienią 1242 r. przyniósł zdobycie przez siły kujawsko-krzyżackie Wyszogrodu, następnie Sartowic oraz odebranie Nakła na rzecz sprzymierzonych książąt wielkopolskich.
28 sierpnia 1243 r. zawarto umowę, wg której młodszy brat Świętopełka, Racibor miał otrzymać na czas wojny Wyszogród oraz sąsiednie grody (może wśród nich Bydgoszcz?), gdyby poparł zbrojnie Kazimierza i Krzyżaków oraz wydał zakładników.
Kilkumiesięczny pobyt Racibora w Wyszogrodzie nie przyniósł pozytywnych efektów militarnych, gdyż w 1244 r. dostał się on do niewoli.
Działania zbrojne prowadzone ze zmiennym szczęściem trwały z przerwami do 1248 r., kiedy to Krzyżacy zawarli separatystyczny pokój z księciem Pomorza.
Wyszogrodzkie pozostało w rękach księcia Kujaw, ale Świętopełk nie zgodził się na zrzeczenie swoich praw do tej ziemi, co zapowiadało dalsze konflikty.
Odtąd ziemia bydgosko-wyszogrodzka należała do rozległego księstwa kujawskiego.
Tymczasem stosunki krzyżacko-kujawskie zaczęły się pogarszać.
Przyczyny wyrażały się w konkurencji politycznej o ziemie jaćwieskie i gospodarczej o wpływy z handlu bałtyckiego.
W 1250 r. doszło do wojny celnej, podczas której książę Kazimierz zakazał swoim poddanym korzystania z żeglugi wiślanej przez Toruń.
Handel z północą miał się teraz odbywać szlakami wiodącymi przez Bydgoszcz.
Było to zapowiedzą wielkiego awansu handlowego jaki to miasto miało przeżyć w następnych wiekach, gdy intensywniej zaczęto wykorzystywać rzekę Wisłę do transportu towarów handlowych.
Kujawy Zachodnie Siemomysła Kazimierzowica w 1268 r.
Nabytki Wielkopolan (kolor zielony) oraz Pomorzan (kolor żółty) w księstwie kujawskim Siemomysła po rewolcie Teodoryka w Bydgoszczy (1268 r.):
Kasztelania bydgoska pozostawała pod władzą Wielkopolski w l. 1268-1285
Kasztelania wyszogrodzka pozostawała pod władzą Pomorza w l. 1271-1289 i Wielkopolski w l. 1289-1296
Źródło: "Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII-XIV wieku" Z. Guldon, J. Powierski.
|
25 VII 1253 zanotowano, że kasztelanem bydgoskim był Bogusław. W tym czasie obok grodu, znajdowało się podgrodzie - osada rzemieślniczo-handlowa.
26 VII 1252 r. w dokumencie ugody inowrocławskiej między księciem Kujaw a Krzyżakami po raz pierwszy wzmiankowano komorę celną koło mostu na Brdzie. Pobierano tam cło od towarów przywożonych z Pomorza i wywożonych z Kujaw.
Ten sam dokument z 1252 r. potwierdza istnienie komory celnej w Wyszogrodzie. Dokument księcia kujawskiego Kazimierza z 1250 r. nakazuje utrzymywać w dobrym stanie grody w Bydgoszczy i Wyszogrodzie wszystkim poddanym, nawet w majątkach biskupich.
Poddani biskupa mieli obowiązek budowy i naprawy dwóch izbic oraz utrzymania w należytym stanie odcinków fosy.
W 1257 r. książę zapisał klasztorowi Cystersów w Byszewie wioski Trzęsacz i Łuków (dzisiaj Włóki), z terenu kasztelanii wyszogrodzkiej.
Na początku XIII w. pojawiają się nowe osady w pobliżu Bydgoszczy i Wyszogrodu. To Soletz (Solecz; dzisiejszy Solec Kujawski) położony nad Wisłą, wzmiankowany w 1244 i 1263 r. W tym miejscu znajdowała się przeprawa przez Wisłę oraz rozwijał się handel. W 1247 r. wzmiankowany jest Łabiszyn jako własność rycerska.
Kazimierz Kujawski prowadził udaną działalność służącą pełniejszej integracji nowo pozyskanych terenów z resztą swego księstwa.
Wyrażało się to nadaniami ziemskimi czynionymi na tych obszarach na rzecz rycerstwa z własnego otoczenia, jak również awansem rycerstwa miejscowego skłonnego do współpracy z nową władzą.
Wsie z pogranicza z Pomorzem (Trzeciewiec, Niewieścin) otrzymali np. przedstawiciele rodu Pomianów czy kujawscy Doliwowie, zaś klasztor byszewski nadwiślańskie wsie Trzęsacz i Włóki.
W ten sposób pas ziem granicznych został przekazany w ręce zaufanych dostojników księcia.
Czynnikiem rozwoju ekonomicznego tych ziem miała być również nowo założona placówka klasztorna w Byszewie.
Tymczasem w 1257 r. dobre stosunki wielkopolsko-kujawskie radykalnie zmieniły się po śmierci księcia Wielkopolski Przemysła I.
Jego następcą został książę Bolesław Pobożny (1224-1279), który objął rządy nad zjednoczoną prowincją i od razu wszczął wojnę z księciem Kazimierzem Konradowicem o sporną kasztelanię lądzką.
Naciski krzyżackie na Pomorze i nieporozumienia kujawsko-krzyżackie oraz groźby ze strony wielkopolan doprowadziły stopniowo do ocieplenia stosunków kujawsko-pomorskich.
Nabytkom Kujaw - kasztelaniom bydgoskiej i wyszogrodzkiej nie groziła już agresja z strony księcia pomorskiego.
W 1258 r. doszło nawet do sojuszu kujawsko-pomorskiego, którego uwieńczeniem był ślub siostrzenicy Kazimierza Judyty z synem Świętopełka Mściwojem.
Sojusz nie dopomógł jednak Kazimierzowi w konflikcie z księciem Wielkopolski Bolesławem Pobożnym, który w 1261 r. odzyskał sporną kasztelanię lądzką.
W latach 50-tych XIII wieku, w kasztelanii bydgoskiej pojawili się Prusowie - emigranci z Pomorza podejmujący dzieło pomocy swoim rodakom walczącym z Zakonem.
Wysokie stanowiska na Kujawach otrzymali m.in. były wojewoda świecki Przybysław Wyszelic, tamtejszy podkomorzy i kasztelan.
Kasztelanem bydgoskim został ochrzczony pruski emigrant Teodoryk.
Po śmierci księcia Kazimierza Kujawskiego w 1267 roku jego księstwo uległo podziałowi pomiędzy pięciu synów, z których najstarszy - Leszek Czarny otrzymał Ziemię Sieradzką (później rządził w Krakowie, aż do swojej śmierci), a drugi w kolejności - Siemomysł (1267-1287) otrzymał Księstwo Inowrocławskie (Inowrocław, Kruszwica, Radziejów, Słońsk, Bydgoszcz, Wyszogród), a młodszy Władysław Łokietek otrzymał wschodnie obszary Kujaw jako księstwo brzesko-kujawskie.
Inni synowie: Kazimierz i Siemowit uzyskali odpowiednio: ziemię łęczycką i dobrzyńską.
Nowy władca Kujaw inowrocławskich zerwał z polityką ojca, zbliżając się do Sambora II (brata i przeciwnika Świętopełka) i sprzymierzonego z nim Zakonu, nadając polityce północnych Kujaw kurs zdecydowanie odmienny od dotychczasowego.
Konkretnym wyrazem sojuszu z Samborem Pomorskim był ślub księcia z jego córką Salomeą.
Siemomysł, zwolennik rozwoju gospodarczego, kolonizacji niemieckiej i mocnej pozycji mieszczaństwa popadł szybko w zatargi z miejscowym możnowładztwem oraz biskupem włocławskim Wolimirem.
Odsunięte od władzy zostały osoby, które do niedawna stanowiły podporę zbliżenia kujawsko-pomorskiego.
Proniemiecka polityka Siemomysła wywoływała opozycję rycerstwa, które posuwało się do otwartych buntów.
Tymczasem w 1266 r. umarł Świętopełk II Pomorski zwany Wielkim.
Do 1271 r. toczyły się walki o sukcesję między synami: Warcisławem II, a Mściwojem II (rezydującym w Świeciu).
Młodszy Warcisław został księciem gdańskim. Na tle podziału ojcowizny doszło do sporu między braćmi.
Mściwoj zajął w 1270 roku Gdańsk i zmusił Warcisława do opuszczenia Pomorza.
Gościnę znalazł u księcia inowrocławskiego Siemomysła, który przekazał mu gród Wyszogród.
Odtąd Warcisław II prowadził walki z Wyszogrodu, popierany przez księcia kujawskiego. Książę pomorski około roku rezydował w Wyszogrodzie, gdzie nagle zmarł 9 V 1271 r. Istnieje możliwość, że zginął w wyniku zamachu dokonanego z rozkazu starszego brata.
Pochowano go w kościele franciszkańskim w Inowrocławiu.
Tymczasem niechętna Siemomysłowi starszyzna Kujaw w zmowie z kasztelanem bydgoskim Teodorykiem (ochrzczonym Prusem) oddała się w opiekę księciu kaliskiemu Bolesławowi Pobożnemu. W grodzie bydgoskim doszło do sądu i zdetronizowania Siemomysła jako wroga narodu.
Być może zamieszki były zainspirowane samodzielnym wystąpieniem Teodoryka, zagrożonego odsunięciem od władzy przez nowego księcia, który nie ufał emigrantom pruskim.
W każdym razie, w trakcie rozruchów Teodoryk zginął.
Większość rycerstwa kujawskiego była zaskoczona wydarzeniami w Bydgoszczy i nie zdobyła się na razie na otwarte wystąpienie przeciw księciu.
Wkrótce doszło do wojny Siemomysła i sprzymierzonych Krzyżaków z Wielkopolanami. Krzyżacy pobici pod Orłowem, Murzynowem i Nieszawą opuścili księcia.
Wtedy w 1268 r. Siemomysł w zamian za mediację oddał księciu wielkopolskiemu Bydgoszcz i kasztelanię kruszwicką.
Zdobycze Bolesława wzrosły, gdy w 1271 r. zajął Inowrocław.
Władza księcia wielkopolskiego nad Kujawami trwała do 1273 r. kiedy władca ten, zatrzymując sobie kasztelanię bydgoską, kruszwicką i radziejowską, resztę przekazał rodzonemu bratu Siemomysła Leszkowi Czarnemu (księciu Ziemi Sieradzkiej).
Wkrótce po tym przywrócono na tych obszarach władzę samego Siemomysła, o czym informuje dokument wystawiony w 1278 r. na zjeździe w Lądzie.
Zwrot ziem nastąpił po upokorzeniu się księcia przed Bolesławem i przyrzeczeniu zerwania z Krzyżakami.
Siemomysł zobowiązany został ponadto do przestrzegania zmian terytorialnych i zapewne utraty na rzecz Wielkopolski trzech kasztelanii: bydgoskiej, kruszwickiej i radziejowskiej.
Potwierdzeniem związków Bydgoszczy z Wielkopolską w tym czasie jest fakt, że od 1279 r. nowo mianowany bydgoski kasztelan Mroczko z Rogowa (1279-84) pochodził z rodu wielkopolskich Grzymalitów i ściśle był związany z dostojnikami wielkopolskimi.
Bolesław Pobożny zwany był "pogromcą Niemców", gdyż z powodzeniem walczył na ziemiach nad Odrą oraz na Pomorzu w przymierzu z księciem pomorskim Mściwojem. Zagrożeni przez żywioł niemiecki - Brandenburczyków i Krzyżaków, ksiażęta Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego i Zachodniego założyli swoisty sojusz. Trwałym owocem było połączenie ziem Wielkopolski i Pomorza po koniec XIII wieku pod władzą Przemysła II.
Wyszogród w księstwie pomorskim (1271-1289)
Po śmierci brata książę pomorski Mściwój II (1266-1294) w 1271 r. przyłączył ponownie Wyszogród do ziem pomorskich w wyniku kolejnej wojny polsko-pomorskiej.
Opór Siemomysła był słaby, gdyż w tym czasie toczył on walki z Bolesławem Pobożnym, a nie sprzyjało mu nawet jego własne rycerstwo kujawskie.
Udział Mściwoja w wojnie Bolesława Pobożnego z Siemomysłem przyniósł mu w efekcie konkretny nabytek terytorialny w postaci opanowanej kasztelanii wyszogrodzkiej.
W czerwcu 1271 r. pod Nieszawą doszło do pierwszego osobistego spotkania Mściwoja i Bolesława Pobożnego.
Był to istotny przełom w dotychczasowych stosunkach między oboma dzielnicami, zakończony niewiele później zawiązaniem porozumienia pomorsko-wielkopolskiego.
W tym czasie (przed 1288 r.) z północnej części kasztelanii wyszogrodzkiej wyodrębniono niewielką kasztelanię serocką, która swój efemeryczny żywot zakończyła po śmierci Mściwoja II, kiedy to została podporządkowana ośrodkowi w Świeciu.
Przyczyną podziału administracyjnego mogła być próba zachowania przez Mściwoja północnych terenów kasztelanii wyszogrodzkiej, której zrzekł się uprzednio na rzecz księcia wielkopolskiego.
Z czasów księcia Mściwoja II zachowało się stosunkowo dużo dokumentów, dotyczących kasztelanii wyszogrodzkiej. I tak w 1286 r. potwierdził on nadania, poczynione klasztorowi Cystersów przez Kazimierza Kujawskiego.
W Wyszogrodzie leżącym na styku Kujaw, Pomorza, Mazowsza, Prus i Wielkopolski dochodziło w tym czasie do kilku spotkań dyplomatycznych książąt okolicznych księstw.
16 października 1280 r. doszło do zjazdu kujawsko-pomorskiego we wsi Rzepce leżącej na obszarze kasztelanii wyszogrodzkiej, tuż przy granicy z bydgoską (wieś zanikła, nieopodal Bartodziejów nad rzeką Brdą).
Spotkali się Siemomysł i Mściwój, aby rozpatrzyć sporne sprawy spadkowe. Umowa świadczyła, że po śmierci Mściwoja, kasztelania wyszogrodzka miała powrócić do Kujaw Inowrocławskich.
Na zjeździe Mściwój tytułował się jako książę pomorski i wyszogrodzki.
15-16 września 1284 r. doszło w Wyszogrodzie do zjazdu biskupa włocławskiego Wisława z krzyżackim mistrzem krajowym Konradem von Thierberg.
Obie strony zawarły porozumienia w kilku istotnych dla nich sprawach.
Zjazd odbył się w kontekście konfliktu Krzyżaków z braćmi Siemomysłem i Leszkiem Czarnym, związanego ze spornymi sprawami spadkowymi.
13 maja 1288 r. doszło z kolei w Wyszogrodzie do zjazdu poświęconego sprawie rozwodowej Mściwoja z Eufozyną (wdowy po Kazimierzu Kujawskim, matki Władysława Łokietka).
Miał on być wynikiem zamieszania księżnej w próbę przekazania synowi władzy na Pomorzu.
Na czele dostojników stali: biskup gnieźnieński Jakub Świnka i biskup włocławski Wisław. Jako uposażenie byłej żony, książę oddał wioskę Szulpino położoną na Kujawach.
Na uroczystości obecni byli wszyscy miejscowi możni i dostojnicy, z kasztelanem wyszogrodzkim Domasławem i serockim Nasławem na czele.
Zjazd odbył się w kontekście umowy Przemysła II z Mściwojem w wyniku której kasztelania wyszogrodzka na drodze wymiany miała zostać przekazana księciu wielkopolskiemu.
Następnego dnia, 14 maja, wszyscy obecni na zjeździe w Wyszogrodzie wyruszyli do Rzepki, wyjeżdżając naprzeciw podążającego z Poznania orszaku Przemysła II.
Wtedy właśnie formalnie przekazano terytorium wyszogrodzkie (bez Serocka i okolic) księciu wielkopolskiemu w zamian za pewne tereny w Małopolsce (opole skrzyńskie).
Warto dodać, że w latach 1271-89 kasztelanie bydgoska i wyszogrodzka podlegały różnym władcom.
Od 1268 r. do 1279 r. grodem bydgoskim władał książę wielkopolski Bolesław Pobożny, potem do ok. 1285 r. jego następca Przemysław II.
W 1285 r. na zjeździe sulejowskim, gdzie spotkali się książę wielkopolski Przemysł II, książę zachodnich Kujaw Siemomysł oraz Władysław Łokietek uzgodniono, że Bydgoszcz wraz z kasztelanią wraca pod panowanie Siemomysła, zaś kasztelanie kruszwicka i radziejowska pod panowanie Łokietka.
Kasztelania bydgoska została wówczas okrojona o obszary leżące na zachód od Płytwicy, które wcielono do kasztelanii nakielskiej.
Granica zachodnia Bydgoskiego wtedy ustalona okazała się trwała, aż do końca okresu staropolskiego.
Tymczasem kasztelania wyszogrodzka cały czas znajdowała się w rękach księcia pomorskiego Mściwoja.
Wyszogród pod władzą księcia wielkopolskiego (1289-1296)
W 1294 r., po śmierci księcia Mściwoja II, na mocy układu zawartego w Kępnie (1282) książę wielkopolski Przemysł II (1257-1296), dążący do zjednoczenia kraju, przejął władzę nad całym Pomorzem Gdańskim. Rok później został koronowany w Gnieźnie na króla Polski. Niestety 8 II 1296 r. król Przemysł II został zamordowany przez Brandenburczyków w Rogoźnie, a nowym polskim władcą obwołano Władysława Łokietka, który uprzednio zadbał o to, aby zostać uznanym spadkobiercą Przemysła.
Do momentu swojej tragicznej śmierci, książę Przemysł zdążył wystawić kilka dokumentów odnoszących się do kasztelanii wyszogrodzkiej.
W końcu kwietnia 1289 r. wystawił dokument dla wsi Trzęsacz, własności cystersów byszewskich, zezwalający na lokowanie tutaj miasta.
Lokacja ta nie powiodła się.
Kasztelanem wyszogrodzkim był wówczas najprawdopodobniej Wielkopolanin, Niemierza z rodu Nałęczów, który po maju 1288 r. zastąpił Pomorzanina Domasława Chroślica.
Tymczasem kasztelania bydgoska po śmierci księcia kujawskiego Siemomysła w 1287 r. podlegała żonie-regentce Salomei opiekującej się małoletnimi synami zmarłego.
Nieco późniejsza działalność Siemosławowiców jednoznacznie oddaje ducha, w jakim wychowywała ich matka.
Ich silne parcie na północ i chęć przejęcia w swoje ręce Pomorza Gdańskiego wynikały z nastawienia Salomei, walczącej o spadek po ojcu Samborze II - dawnym władcy pomorskiej dzielnicy lubiszewsko-tczewskiej.
Do opieki poczuwał się również ich stryj Władysław Łokietek, który w 1290 r. wydał ich siostrę Fennenę za mąż za Andrzeja III, króla węgierskiego.
Od 1294 r. trzej bracia: Leszek, Przemysł i Kazimierz rozpoczęli sprawowanie samodzielnej władzy.
W niektórych dokumentach wystawianych przez młodych książąt pojawia się nawet Bydgoszcz, jako składnik tytulatury, zawsze jednak za miejscowościami ważniejszymi: Inowrocławiem i Wyszogrodem.
Nigdy też żaden z książąt nie wystawił dokumentu w Bydgoszczy, choć notowane są ich pobyty w Wyszogrodzie.
Trzy lata później założyli w lasach podchodzących do Bydgoszczy od wschodu, a oddzielających od Wyszogrodu wieś Bartodzieje.
Rozpoczęli też działania służące zbliżeniu z Zakonem Krzyżackim oraz zdobyciu względów klasztoru byszewskiego, na wzór podobnych działań przeprowadzanych uprzednio przez Mściwoja i Przemysła II.
W 1296 r. udaną wyprawę na Gdańsk odbył książę Leszek, wykorzystując spisek rycerstwa pomorskiego i przejściowo opanowując ten gród w imieniu Władysława Łokietka (nieoficjalnie - zamierzał zdobyć go dla siebie).
Wyszogród i Bydgoszcz w księstwie kujawskim (1296-1772)
Po śmierci króla Przemysła II, Władysław Łokietek przyłączył Wyszogród do Kujaw inowrocławskich.
Przekazał go w ramach rekompensaty dla książąt inowrocławskich Leszka, Przemysława i Kazimierza za rezygnację z praw do Pomorza przysługujących im po matce Salomei, córce księcia pomorskiego.
Odbyło się to w związku z uprzednią zbrojną próbą opanowania Pomorza Gdańskiego przez Leszka (1296 r.).
Kasztelanię najprawdopodobniej zajął Leszek dążąc do Gdańska, a następnie Łokietek zmuszając bratanka do opuszczenia Pomorza, poczynił to ustępstwo, aby pretensje jego i braci choć w części zaspokoić.
To wydarzenie w sposób trwały powiązały wyszogrodzkie z Kujawami.
Odtąd oba grody i kasztelanie: wyszogrodzka i bydgoska znalazły się ponownie razem i nie miały się już nigdy rozłączyć.
Pierwszym kasztelanem wyszogrodzkim z ramienia książąt inowrocławskich był Bogusza z rodu Leszczyców, brat Bartosza kasztelana bydgoskiego.
W 1303 r. jego następcą został Jan z Płonkowa, przedstawiciel rodu Pomianów, dysponujący pewnymi dobrami w okolicy Wyszogrodu.
Prawdopodobnie, na pocz. XIV wieku (1306 r.), do kasztelanii wyszogrodzkiej udało się włączyć także okolice Serocka (dawna kasztelania), które później (1309 r.) zostały jednak zagarnięte przez Krzyżaków razem z terytorium świeckim.
Ziemia ta stanowiła odtąd temat sporny, który znalazł się w wykazie negocjacji Kazimierza Wielkiego z Krzyżakami w 1349 r.
W traktacie polsko-krzyżackim uzgodniono zwrot części tej ziemi Kujawom.
Władysław Łokietek przez 6 lat prowadził walki o władzę nad ziemiami polskimi.
W czasie niepowodzeń Łokietka rządzili Polską, w tym Pomorzem, Wielkopolską i Kujawami Wacław II (1300-1305) i Wacław III (1305-1306), królowie czescy. Później wrócił Łokietek, opanowując w 1306 ziemię krakowską, a jego władza odtąd ma charakter trwały, co uznaje się za datę zakończenia rozbicia dzielnicowego. W 1318 Łokietek koronował się w Krakowie na króla Polski.
Niestety, w czasie swego krótkiego panowania król Wacław III oddał Brandenburgii Pomorze Gdańskie w zamian za Miśnię. Od tego czasu Brandenburczycy uzyskali tytuł do podporządkowania Pomorza. Zawezwani na pomoc Krzyżacy dokonali rzezi ludności w Gdańsku i w 1308 r. opanowali całe Pomorze Gdańskie. Latem 1309 r. padło Świecie - ostatni bastion polskiej władzy na Pomorzu.
Odtąd kasztelanie bydgoska i wyszogrodzka stały się ziemiami granicznymi, od północy i wschodu sąsiadującymi z państwem zakonnym. Później ustalone granice znalazły odzwierciedlenie w podziałach województw I Rzeczpospolitej oraz prowincji pruskich w czasie zaborów.
|
Okres późnopiastowski (1306-1382 lat n.e.)
| . |
Od końca XIII wieku Wyszogród, Bydgoszcz i ich kasztelanie wchodziły w skład księstwa inowrocławskiego.
Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie (1314-1327)
przybliżona granica księstwa (kasztelani) bydgosko-wyszogrodzkiej
granica Kujaw (bez Ziemi Dobrzyńskiej)
Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie na tle Kujaw podzielonych na dzielnice na pocz. XIV w.
Źródło: "Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII-XIV wieku" Z. Guldon, J. Powierski.
|
Po śmierci księcia Kujaw inowrocławskich Siemomysła w 1287 roku jego księstwo uległo podziałowi pomiędzy trzech synów. W związku z podziałami dynastycznymi w początkach XIV w. pojawiła się nowa jednostka terytorialna - księstwo bydgosko-wyszogrodzkie.
Władcą tegoż księstwa był książę Przemysł Kujawski (Inowrocławski). Był on średnim synem Siemomysła i Salomei, księżniczki gdańsko-pomorskiej. Po śmierci Siemomysła i próbie wspólnych rządów wszystkich braci (Leszka, Przemysła, Kazimierza), w latach 1302-1314 doszło do wykrystalizowania księstw rządzonych samodzielnie przez każdego z nich.
Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie Przemysła powstało między 12 X 1314 a 6 IV 1315 r., a książę przez 12 lat sprawował władzę na tym terytorium.
6 kwietnia 1315 r. przedstawił się jako Dominius Wyszogrodiensis et Bidgostiensis.
W 1318 r. Przemysł zyskał również pod swoje zwierzchnictwo księstwo inowrocławskie przekazane mu przez brata Leszka. Odtąd tytułował się księciem Kujaw, panem Inowrocławia i Wyszogrodu. Jego dzielnica obejmowała 4 kasztelanie: bydgoską, wyszogrodzką, inowrocławską i kruszwicką.
Najmłodszy z braci, Kazimierz sprawował władzę nad księstwem gniewkowskim.
Warto dodać, że książę bydgosko-wyszogrodzki Przemysł (zwany czasem Przemko) wcześniej - od 1305 r. - był formalnie namiestnikiem Ziemi Dobrzyńskiej.
W latach 1306-09 był namiestnickiem Władysława Łokietka w Tczewie, a potem w Świeciu, aż do utraty Pomorza Gdańskiego na rzecz Krzyżaków. W latach 1303-1312 wobec znalezienia się starszego brata Leszka w niewoli czeskiej był faktycznym władcą dzielnicy inowrocławskiej.
W tym czasie jako nowy pan Wyszogrodu, m.in. zezwolił klasztorowi byszewskiemu na zasiedlenie wioski Trzęsacz na prawie magdeburskim, a w 1306 r. potwierdził kupno przezeń wiosek Trzeciewiec i Jelitowo. W 1310 r. zmuszony był bronić Bydgoszczy przed zapędzonymi aż tutaj podjazdami krzyżackimi Siegfrieda von Feutchwangen (założyciela stolicy w Malborku, po zdobyciu Pomorza Gdańskiego - 1309 r.).
Razem z braćmi (może z wyjątkiem Leszka) był wiernym wykonawcą polityki Władysława Łokietka.
Po początkowym okresie sprzyjania Krzyżakom, Przemysł stał się podobnie jak stryj - wrogo nastawiony do braci zakonnych.
Bolesnym momentem poznania wiarołomności Krzyżaków była utrata Ziemi Michałowskiej, zastawionej przez Leszka w 1303 r., a następnie zawłaszczonej przez Zakon.
Zagarnięcie Pomorza przypieczętowało wrogość, jaką Siemomysłowice raczyli zakon, ale która z powodu ich słabości nie miała większych konsekwencji.
Wszyscy z nich zostali poszkodowani przez zakon krzyżacki, a najmłodszy Kazimierz był zmuszony wręcz zburzyć własną siedzibę książęcą w Gniewkowie (1329 r.), oddając jako zakładnika swego syna.
W księstwie bydgosko-wyszogrodzkim największą rolę handlową posiadały Wyszogród i Solec, gdzie istniały przeprawy przez Wisłę.
Miejscowości te brały bezpośredni udział w rozwijającym się handlu wiślanym.
Stąd właśnie wywożono sól, a sprowadzano sukno, ozdoby srebrne i brązowe oraz bursztyn.
Później podstawowym towarem stawało się zboże i drewno.
Solec i Wyszogród stały się głównymi portami Kujaw, szczególnie po eskalacji konkurencji gospodarczej kujawsko-krzyżackiej w połowie XIII w.
Książęce komory celne posiadały oba te ośrodki oraz Bydgoszcz.
Przez wszystkie z nich prowadziły drogi handlowe z południa na północ.
Kupcy z Kujaw mogli skorzystać na miejscu z drogi wodnej, jaki i tradycyjnego szlaku lądowego, z tym że z Bydgoszczy spław prowadził rzeką Brdą (w pełni spławną dla dużych statków dopiero po 1440 r.) do Wisły i leżącego nad nią Wyszogrodu.
Ziemia Bydgoska zaś otrzymała w tym czasie odrębną jurysdykcję i administrację z podwojewodą (wicepalatinus bidgostiensis).
Na przełomie XIII i XIV wieku rządzili nią kasztelanowie: Teodoryk (do 1270), Wojciech (1271-79), Mroczko (1279-84), Dominik (1286-92), Bartłomiej z rodu Leszczyców (1294), Wojciech (1295), Bałdrzych (1296-99), Jarosław (od 1300) i Przybysław.
28 czerwca 1325 r. książę Przemysław upoważnił Tomasza z Jaksic do założenia miasta na prawie magdeburskim w miejscu osady Solecz (dzisiaj Solec Kujawski).
Według niektórych źródeł podobny przywilej mógł dotyczyć również Wyszogrodu.
W 1325 r. podjęto więc być może pierwszą próbę nadania praw miejskich Wyszogrodowi.
Przygotowania do wojny
Nieprawne zdobycie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków stało się zarzewiem poważnego konfliktu politycznego Polski z Zakonem Krzyżackim.
Mimo fiaska rokowań, król Władysław Łokietek nie zamierzał podejmować działań zbrojnych, zdając sobie sprawę z militarnej przewagi Zakonu.
Korzystając natomiast z dobrych stosunków z papiestwem zwrócił się z o rozstrzygnięcie sporu polsko-krzyżackiego przez sąd kościelny.
Proces odbyty w l. 1320-21 w Inowrocławiu i Brześciu Kujawskim uznał w całości roszczenia polskie.
Miał on jednak znaczenie wyłącznie moralne.
Działania zbrojne zostały sprowokowane dość nieoczekiwanie w wyniku eskalacji konfliktu Łokietka z książętami mazowieckimi związanymi sojuszem z Krzyżakami.
Po zawarciu rozejmu w 1326 r. Władysław Łokietek przystąpił do porządkowania sytuacji na pograniczu polsko-krzyżackim. W tym celu spowodował, że Przemysł otrzymał odeń księstwo sieradzkie, a zarząd nad jego dotychczasowymi ziemiami: Inowrocławiem, Bydgoszczą i Wyszogrodem objął sam. Zamiana ta nastąpiła między 10 VIII a 1 X 1327 r.
Odtąd ziemie całych Kujaw podlegały bezpośrednio władzy królewskiej (z wyjątkiem Kazimierza w swym księstwie gniewkowskim, który usiłował zachowywać neutralność).
W ten sposób Łokietek przygotowywał się do nieuchronnego starcia zbrojnego z Zakonem, który miał później być nazwany pierwszą Wielką Wojną Polski z Zakonem (1327-1332 r.).
W bliżej nieokreślonym czasie doszło do znacznego wzmocnienia załogi Wyszogrodu. Warownia, stykając się z granicą państwa zakonnego, była doskonałym punktem wypadowym przeciw Krzyżakom. Szczególnym celem załogi Wyszogrodu były statki płynące Wisłą.
Rycerze, przerywając żeglugę wiślaną, utrudniali komunikację wojskową i gospodarczą między ośrodkami krzyżackimi.
W ten sposób Wyszogród (i Nakło) stał się ośrodkiem, z którego kierowano pewne działania zaczepne przeciw zakonowi, w przeciwieństwie do innych grodów pogranicza, nastawionych wyłącznie obronnie.
Wojny polsko-krzyżackie (1327-1333)
opis????????? ????????
|
Krzyżacy po zdobyciu Pomorza Gdańskiego w 1308-09 r. przystąpili do podboju Ziemi Dobrzyńskiej i Kujaw.
Wzmocnieni przymierzem z Czechami oraz posiadając pretekst w postaci faktu spustoszenia Ziemi Chełmińskiej przez Łokietka w lutym 1329 r., Krzyżacy przystąpili do zorganizowanych na dużą skalę działań zaczepnych.
W 1329 r. po opanowaniu Ziemi Dobrzyńskiej zaatakowali Włocławek (spalenie katedry w dzień Wielkanocy!), biskupi Raciąż i Przedecz.
Wiosną tego roku być może odbyła się także pierwsza wyprawa przeciw północnej części Kujaw, aczkolwiek najnowsze prace wyrażają się o tym sceptycznie.
W 1330 r. bracia zakonni z wielkim mistrzem Wernerem von Orseln na czele postanowili rozprawić się ostatecznie z Polakami szykując się do opanowania północnych Kujaw.
W czasie kampanii wojennej jedna z wypraw została skierowana specjalnie przeciwko grodowi.
Zagłada Wyszogrodu
opis ???? źródło???
|
Komtur chełmiński Otto von Luterberg z wojskiem napadł znienacka na Wyszogród.
Załoga w sile 200 ludzi, liczna na owe czasy, mająca na sumieniu liczne zatargi z zakonem, broniła się do końca.
Zakonnicy otoczyli gród szczelnym kordonem, na miejscu zbili długie drabiny i machiny oblężnicze.
Jedne z nich służyły do strzelania, inne do kruszenia umocnień.
Rzucano z nich kamienie oraz ogromne naczynia płonącego łuczywa i smoły.
Najeźdźcy nie wzywali obrońców do poddania, a ci nie liczyli na litość. Kilka ataków załamało się.
Krzyżaccy kronikarze zanotowali uwagi o wielkiej odwadze obrońców oraz poważnych stratach, jakie zadali atakującym. Jednak bez pomocy z zewnątrz wyszogrodzianie nie mieli żadnych szans.
12 maja 1330 r. słabnący w wyniku strat i głodu obrońcy nie byli w stanie odeprzeć kolejnego ataku.
Krzyżacy wdarli się do grodu, wymordowali załogę, a gród uznawany przez nich za gniazdo rozbójnicze - doszczętnie zburzyli i spalili.
Mieszkańcom pozostałym przy życiu natomiast, nakazali przenieść się na inne miejsce, nieco na północ w miejsce dzisiejszego Fordonu.
Wg interpretacji niektórych historyków oblężenie trwało 4 dni.
Na koniec Krzyżakom udało się podłożyć ogień pod twierdzę. W płomieniach zginęli obrońcy oraz złożone przez okolicznych ziemian skarby.
W kronikach krzyżackich istnieje pewna nieścisłość odnośnie daty zdobycia Wyszogrodu.
O ile w kronice Duisburga spalenie Wyszogrodu określa się na lato 1329 r., to bardziej wiarygodna kronika Annalisty toruńskiego wskazuje konkretną datę 12 maja 1330 r.
Ta ostatnia data jest powszechnie przyjęta w najnowszej literaturze.
Następnie najeźdźcy zorganizowali nową wyprawę rozpoczętą latem. Złupili podczas niej Raciążek (po raz drugi od 1329 r.), podeszli pod Brześć Kujawski i Radziejów.
Ostatnim wydarzeniem było spalenie Nakła 17 VII 1330 r. (gród spalony razem z załogą), skąd wojska krzyżackie ruszyły do ziemi chełmińskiej, zajmując po drodze Bydgoszcz, mordując załogę i niszcząc gród.
Kasztelan bydgoski uszedł z życiem z oblężenia, gdyż później zanotowano, iż brał udział w obronie Brześcia.
Ziemia bydgosko-wyszogrodzka oraz Włocławek znalazły się pod okupacją krzyżacką.
Po wyprawie odwetowej Władysława Łokietka (próba odzyskania Ziemi Dobrzyńskiej, pustoszenie Ziemi Chełmińskiej - wrzesień 1330) zawarto 18 X 1330 r. rozejm.
Wśród warunków rozejmu znalazł się ustęp o zwróceniu Łokietkowi podbitej Bydgoszczy i Wyszogrodu.
Niestety odzyskanie północnych Kujaw trwało tylko do czerwca przyszłego roku, kiedy to skończył się rozejm.
Z zeznań świadków w późniejszych procesach można wywnioskować jak okrutnie wojowali Krzyżacy.
Bracia zakonni nie szczędzili kościołów, wdzierali się do nich nawet podczas nabożeństw i na oczach księży mordowali wiernych, gwałcili kobiety, rabowali mienie, puszczali z dymem zabudowania.
Najazdy i zniszczenia trwały w kilku nawrotach począwszy od 1329 r.
Pozostałe i odbudowane po poprzednich pożogach zabudowania były sukcesywnie niszczone podczas następnych wypraw krzyżackich, majątek kradziony, a ludzie zabijani bez względu na płeć czy wiek.
Od ludzi majętnych brano zakładników w celu wymuszenia zakupu bądź poddania się kolejnych gniazd oporu.
Powszechnie stosowane były też praktyki palenia ludzi żywcem w zabudowaniach oraz odzierania z szat niewiast w kościołach.
Zwykle zabierano wszystko, co miało jakąkolwiek wartość: szaty, ozdoby, konie, bydło, kosztowności, naczynia zwykłe i sakralne, po czym rozszabrowane zabudowania palono.
Łupy wysyłano podwodami do Ziemi Chełmińskiej (zwykle do Torunia).
Nie inaczej wyglądała zapewne zagłada Wyszogrodu.
Zdobywca i niszczyciel Wyszogrodu - komtur Ziemi Chełmińskiej Otto von Luterberg był głównym dowódcą wojsk zakonnych podczas kampanii wojennych w latach 1330-1332.
Pod Płowcami przyszedł z pomocą osaczonym oddziałom krzyżackim, w wyniku czego ta słynna bitwa pozostała nierozstrzygnięta.
Po bitwie rozkazał wymordować polskich jeńców.
W opisach zniszczeń poczynionych w Wielkopolsce w 1331 r. został opisany jako człowiek "już stary z wielką brodą".
Przyzwalając na rabunek i totalną pożogę Gniezna 31 VII 1331 r. zadbał o to, aby przypadkiem nie spłonęły: katedra oraz zabudowania franciszkanów i nie stały się pretekstem do klątwy kościelnej...
Innym ważnym wodzem był wielki marszałek Dietrich von Altenburg, późniejszy wielki mistrz, który jednak pod Płowcami ledwie uszedł z życiem.
Aby przedstawić, jak przebiegały te traumatyczne wydarzenia, warto przytoczyć oryginalny opis wydarzeń z roku 1329 r. w piśmie papieskim (opracowanym na podstawie skargi biskupa włocławskiego Macieja) dotyczącym złupienia dóbr biskupich wokół Włocławka:
"Wszystkie niemal wsi, majątki i inne posiadłości, miasto Raciąż należące do uposażenia biskupiego z wsiami na okół i miasto Włocławek złupili, ograbili i spalili.
A to zgrozą przejmuje, że i na kościół katedralny we Włocławku się targnęli, choć go i poganie tknąć nie śmieli.
Relikwie świętych wraz z ozdobą i klejnotami zabrali, ludzi jednych spalili, innych na cmentarzach nielitościwie pozabijali.
Biskupowi zaś, duchownym i innym pod karą śmierci i okaleczenia surowo zabraniali, by na miejscu tym domów, ani żadnych innych budynków nie stawiali, czego też mieszkańcy z obawy przed nieludzką srogością ich dotrzymują.
Na koniec zaś ludziom do grodu biskupiego w Ciechocinie należącym pod karą na zdrowiu i majątku zakazali biskupowi i kościołowi oddawać przynależne dochody, czynsze i wziątki, gdyż samym tylko mistrzowi i komturom opłacać się i we wszystkim poddanym być winni."
Opis ten przedstawia schemat działania ówczesnych zagonów krzyżackich, które nie tylko pustoszyły, paliły i zabijały, ale także nakazywały opuszczanie zdobytych, położonych strategicznie grodów z zakazem ich odbudowy oraz płacenia sobie podatków należnych prawowitej władzy.
W tym kontekście nie dziwi opuszczenie zniszczonego Wyszogrodu pod groźbą kary śmierci przez ocalałą z rzezi ludność.
Być może w tym należy szukać zaczątku późniejszego utrwalenia zmiany osadniczej, jaka nastąpiła w przypadku Wyszogrodu-Fordonu.
Znane są również przypadki, gdy krzyżacy proponowali: wygnanie pod groźbą śmierci albo pozostanie i podporządkowanie się nowej władzy (np. podczas oblężenia Inowrocławia w 1332 r.).
Działania wojenne
Z wypadków, które wkrótce nastąpiły można wnioskować, że dotychczasowe działania stanowiły zaledwie wstęp do właściwej wojny o Kujawy przygotowywane przez krzyżaków w porozumieniu z królem Czech Janem Luksemburskim. W dzień wygaśnięcia rozejmu 26 V 1331 r. Władysław Łokietek na wiecu w Chęcinach powierzył swojemu synowi Kazimierzowi (późniejszemu królowi K. Wielkiemu) Wielkopolskę, ziemię sieradzką i Kujawy, ustanawiając go pełnomocnikiem tych ziem z jednoczesnym pouczeniem rozszerzenia i obrony granic.
Tymczasem doszło do zawarcia porozumienia przez zakon z antypolsko nastawionym królem Czech. Krzyżacy mieli zaatakować ziemie polskie (Kujawy i Wielkopolskę) od północy, a Jan Luksemburski od południa. Spotkanie wojsk miało nastąpić we wrześniu 1331 r. w Kaliszu.
Jeszcze przed rozpoczęciem działań Krzyżacy rozpoczęli w lipcu 1331 r. dwie wyprawy na własną rękę.
Miały one na celu zaskoczenie i sterroryzowanie ludności polskiej oraz zniszczenie szerokich połaci kraju.
Jedna z nich, 22 lipca miała początek w Wyszogrodzie.
Tutaj bowiem siły krzyżackie pod wodzą Dietricha von Altenburga przekroczyły utartym szlakiem Wisłę, udając się w głąb kraju.
22 VII 1331 r. najeźdźcy zdobyli ponownie Bydgoszcz, następnie zaatakowali Inowrocław i wkroczyli do Wielkopolski, paląc 41 wsi i miast, skąd wycofali się do Torunia.
We wrześniu 1331 r. kolejna ok. 7-tysięczna armia krzyżacka wyruszyła z Torunia, pustosząc ziemię sieradzką i Wielkopolskę, paląc m.in. 16 kościołów. Pod Kaliszem najeźdźcy nie doczekali się jednak połączenia z wojskami Jana Luksemburskiego i rozpoczęli marsz na północ.
27 IX 1331 roku pod Radziejowem i Płowcami doszło do walnej bitwy wojsk Łokietka z armią krzyżacką, w wyniku której wojska zakonne poniosły duże straty. Straż tylna wojsk zakonnych została rozgromiona, natomiast starcie z głównymi siłami Ottona von Luterberga nie przyniosło rozstrzygnięcia. Wynik bitwy nie zmienił niekorzystnego dla Polski położenia strategicznego, , ale był ważnym przyczynkiem do złamania legendy "niezwyciężoności" wojsk krzyżackich.
Odtąd Bydgoszcz i zniszczony już Wyszogród były okupowane przez Krzyżaków.
Opanowane ziemie Krzyżacy zamierzali na stałe podporządkować, ustanawiając m.in. komturstwa.
Wiosną 1332 r. nastąpił nowy atak krzyżacki na południowe Kujawy, po czym cała prowincja znalazła się w rękach Krzyżaków.
Latem 1332 r., w trakcie wyprawy odwetowej Łokietka zawarto rozejm, który obowiązywał do wiosny 1333 r.
Tymczasem 2 marca 1333 r. zmarł Władysław Łokietek.
Epoka Kazimierza Wielkiego (1333-1370)
Po śmierci ojca władzę objął jego syn Kazimierz, zwany później Wielkim. Rozejm polsko-krzyżacki przedłużono, a książę dążył do zawarcia tzw. wieczystego pokoju z zakonem i rozluźnienia sojuszu krzyżacko-czeskiego.
Ziemia bydgosko-wyszogrodzka wg zamierzeń krzyżackich trwale miała stać się częścią terytorium krzyżackiego.
Obiecał to wielkiemu mistrzowi król Czech Jan Luksemburski, który oficjalnie jako rozjemca trzymał "pod swoją opieką" ziemie okupowane.
Resztę Kujaw Zakon traktował jako element przetargowy do uzyskania potwierdzenia swoich "praw" do Pomorza Gdańskiego.
Ostatecznie 10 III 1337 r. w Wyszehradzie na Węgrzech doszło do układu, w którym za cenę zrzeczenia się Pomorza Gdańskiego uzyskano warunkowy zwrot całych Kujaw (kasztelania inowrocławska, bydgoska, wyszogrodzka, księstwo gniewkowskie i brzesko-kujawskie) oraz ziemi dobrzyńskiej.
W 1339 r. odbył się proces warszawski, nieuznany przez Zakon, w którym papież Benedykt XII zasądził zwrot wszystkich zagarniętych terenów (łącznie z Ziemią Chełmińską) Polsce.
8 VII 1343 r. zawarto "wieczysty" pokój w Kaliszu. Tereny Kujaw pozostały przy Polsce
Okupacja krzyżacka
Lata 1331-1337 stanowiły okres okupacji krzyżackiej Bydgoszczy i Wyszogrodu. Gród w Wyszogrodzie został doszczętnie zniszczony i spalony, gród i osada w Bydgoszczy prawdopodobnie również. Po zwrocie tych terenów przez Krzyżaków wiosną 1337 r. zarząd sprawowali tymczasowo starostowie wielkopolscy. Ważyły się losy zniszczonych grodów.
Wzrost znaczenia grodu w Bydgoszczy
Polska za Kazimierza Wielkiego (1333-1370)
Źródło: "Polskie Dzieje. Od czasów najdawniejszych do współczesności" A. Rybkowska, J.M. Żaryn
|
Zawarcie pokoju w Kaliszu w 1343 r. zakończyło okres wojen polsko-krzyżackich. Polska odzyskała Kujawy, Ziemię Dobrzyńską i Michałowską, straciła natomiast Pomorze Gdańskie.
W podjęciu odpowiednich decyzji w sprawie dalszych losów ośrodków zasadniczą rolę odgrywała dotychczasowa pozycja Bydgoszczy w gospodarce Kujaw, Krajny, wschodniej Wielkopolski z jednej strony oraz w kontaktach handlowych z miastami pruskimi z drugiej. Nie bez znaczenia było także położenie osady i jej rola strategiczna - nad granicą Polski z zakonem.
Wszystkie te racje brał pod uwagę Kazimierz Wielki, decydując się na lokację miasta na prawie magdeburskim.
W 1339 r. w aktach procesu polsko-krzyżackiego określono Bydgoszcz jako miasto (oppidum, czyli "miasteczko", ośrodek typu wczesnomiejskiego) razem z innymi miastami lokacyjnymi, a więc już przed wojną Polski z Zakonem krzyżackim musiał istnieć w pobliżu grodu ośrodek o charakterze miejskim, chociaż niemający odpowiednich praw.
Źródło to szereguje miejscowości według ważności.
Wydaje się więc, że pod względem znaczenia gospodarczego Bydgoszcz nie dorównywała jeszcze wówczas sąsiedniemu Wyszogrodowi (również "oppidium"), który został w tym źródle wymieniony na trzecim miejscu, za Brześciem Kujawskim i Inowrocławiem (oba miasta lokowane na prawie niemieckim jeszcze w XIII w.).
Bydgoszcz wyprzedzały także Strzelno, Radziejów, Kruszwica i Przypust, natomiast po Bydgoszczy wymieniono jeszcze Solec Kujawski, Służewo, Raciążek, Kowal i Gniewkowo (kilka z nich było miastami lokacyjnymi z XIII w.).
Powstaje pytanie - "Od kiedy osada przy grodzie bydgoskim zaczęła odgrywać znaczniejsza rolę gospodarczą?"
Po konflikcie Kazimierza Kujawskiego z Krzyżakami po 1248 r., zaczął on faworyzować stary szlak handlowy wiodący do Gdańska przez Wyszogród i Bydgoszcz (przebieg pierwotny, zanim uległ zmianie wskutek rozwoju Torunia i przyznania mu prawa składu przez Krzyżaków), z pominięciem Torunia, co wzmocniło pozycję obu ośrodków.
Nie ulega wątpliwości, że w XII i XIII w. ważniejszym grodem był Wyszogród, przez który wiodła główna droga z Kujaw na Pomorze.
Bydgoskie przejście przez Brdę było mniej dogodne niż wyszogrodzkie z uwagi na bardziej strome krawędzie doliny oraz istnienie rozlewisk na Brdzie.
Wzrostowi znaczenia przejścia bydgoskiego najbardziej sprzyjające wydają się być lata po odzyskaniu grodu bydgoskiego przez Kazimierza w 1238 r., podczas gdy Wyszogród był do 1242 r. pod panowaniem pomorskim.
Wówczas w interesie księcia kujawskiego było utworzenie tu komory celnej i skierowanie tą drogą szlaku handlowego z ominięciem Wyszogrodu.
Gdy i ten gród znalazł się w granicach Kujaw, przejście bydgoskie na Pomorze mogło służyć w przypadku wylewu Wisły lub konfliktu z Zakonem, kiedy w Wyszogrodzie nie było bezpiecznie.
Wyszogród był miejscem bardziej wystawionym na ataki, niż Bydgoszcz. Atak krzyżacki w 1330 r. spowodował totalne zniszczenie Wyszogrodu jako warowni oraz osady wraz z infrastrukturą gospodarczą, podczas gdy dezintegracja grodu bydgoskiego wydawała się odwracalna.
Lipcowa wyprawa krzyżacka z 1331 r. zdobyła ponownie Bydgoszcz, co odnotowano w krzyżackich kronikach.
Dziwne, że nie odnotowano zdobycia Wyszogrodu. Widocznie nie został on wtedy obsadzony przez załogę polską z powodu zniszczeń.
Najprawdopodobniej Wyszogrodu po zniszczeniach wojennych nie próbowano już odbudowywać, w czym mogą mieć jakiś udział kategoryczne zarządzenia krzyżackie podczas okupacji.
W tym kontekście król z obu potencjalnych ośrodków wybrał Bydgoszcz, inicjując starania w celu podniesienia rangi terytorialnej i gospodarczej nowego miasta.
Bydgoszcz miała być z jednej strony ośrodkiem handlowym, będącym przeciwwagą dla znajdujących się pod władzą krzyżacką miast pomorskich, a z drugiej - warownią, strzegącą granicy państwa z zakonem.
Władca biorąc pod uwagę położenie Bydgoszczy, która była do pewnego stopnia kluczem do panowania polskiego na północno-zachodnich kresach Korony, postanowił wykorzystać nowe miasto dla wzmocnienia władzy polskiej nie tylko pod względem strategicznym, ale i gospodarczym.
Lokacja Bydgoszczy (1346)
19 IV 1346 r. Kazimierz Wielki podcza pobytu w Brześciu Kujawskim wystawił akt lokacyjny dla Bydgoszczy.
Miasto powstało na opuszczonej (wskutek działań wojennych 1329-31 i zniszczeń) równinie obok zamku.
Król nadał Bydgoszczy magdeburską odmianę prawa niemieckiego, wedle której lokowano większość miast kujawskich. Ustrój wewnętrzny był wzorowany na ustroju wewnętrznym Inowrocławia zgodnie z obyczajem prawnym, mocą którego młodsze ośrodki były urządzane na wzór najstarszych.
Kościoł pw. św. Idziego w Bydgoszczy
ŹRÓDŁO ???????????
|
W porównaniu ze starymi ośrodkami miejskimi na Kujawach Bydgoszcz była lokowana stosunkowo późno, natomiast w stosunku do czasu lokacji miast sąsiedniej Krajny, można przyjąć starszeństwo Bydgoszczy.
Kazimierz Wielki, mimo, iż założył wiele miast, dokonał na terenie Kujaw bardzo niewielu lokacji, a była nią właśnie Bydgoszcz.
Co więcej - Bydgoszcz otrzymała aktem lokacyjnym bardzo rozległe patrymonium - obszary pól, łąk, lasów jeziora i rzeki - więcej, niż jakiekolwiek miasto kazimierzowskie (poza Wschową).
Poprzez nazwę Królewiec (Kunigesburg) - Kazimierz Wielki podkreślił, że jest to miasto królewskie i kazimierzowskie, świadectwo osobistego zaangażowania władcy.
Wydaje się, że ostatni Piast chciał zapewnić Bydgoszczy pozycję szczególną i chciał chronić ją przed konkurencją.
Jednak lokacja była udana nie tylko dzięki przywilejom królewskim, ale również dzięki dogodnemu położeniu na szlaku handlowym wodnym (Wisła) i lądowym (szlak śląsko-pomorski Kalisz-Gdańsk oraz pomorski Chojnice-Poznań / Toruń) oraz rzetelności i bogactwie zasadźców miasta - dwóch kupców niemieckich przybyłych prawdopodobnie z Chełmna (wg starszych badań - z Turyngii).
W krótkim czasie zbudowano miasto lokacyjne z rynkiem, częściowo obwiedzione murami oraz zamek królewski na wzgórzu dawnego grodu otoczonego fosami. Co ciekawe, budowę zamku król zlecił jeszcze przed lokacją miasta.
W 1347 r. po odzyskaniu Kujaw z Bydgoszczą, król mianował nowym bydgoskim kasztelanem Macieja z rodu Leszczyców.
Prawdopodobnie po nim właśnie pochodzi herb Leszczyc w godle miasta Bydgoszczy, którą przedstawia pieczęć z 1362 r.
Miasta lokowane w XII i XIV w.
|
Z czterech grodów, jakie istniały na terenie międzyrzecza Brdy i Wisły na początku państwa Piastów pozostała jedynie Bydgoszcz, awansowana do roli miasta.
W okolicach rozwijały się poza tym miasta:
krzyżackie:
Chełmno (1233), Toruń (1233), Chełmża (1251), Świecie (1338)
kujawskie:
Inowrocław (1238), Gniewkowo (1268), Solec (1325), Pakość (1359), Koronowo (1368)
wielkopolskie (pałuckie, krajeńskie):
Kcynia (1262), Żnin (1263), Nakło (1299), Łabiszyn (1369), Więcbork (1383), Mrocza (1393)
Nieopodal Bydgoszczy znajdowała się granica Polski z Zakonem. W 1349 r. podczas ustalania granicy polsko-krzyżackiej jako miejscowości graniczne wymieniono: Glinki, Kotowo, Wielin, Nieciszewo, Wudzyn, Mrozino, Sienno, Cieciszów, Włóki i Trzęsacz. Miejscowości te stanowiły zarazem granicę północną nowej, powiększonej kasztelanii bydgoskiej. Po stronie krzyżackiej pozostawiono graniczny zamek w Jasińcu, którego ruiny można podziwiać do dzisiaj.
W królewskiej części Kujaw władzę w imieniu monarchy sprawowali starostowie.
Oprócz starostów inowrocławskiego (gniewkowskiego) i kujawskiego (brzeskiego) w 1364 r. pojawił się starosta bydgoski, Mszczuj (1364-68).
Za czasów Kazmierza Wielkiego nastąpił więc decydujący awans Bydgoszczy.
Powstało nie tylko miasto, ale również nowoczesna na owe czasy warownia obronna oraz stworzone zostały warunki do szybkiego rozwoju gospodarczego, bazującego przede wszystkim na handlu.
Wypadki historyczne, które sprowokowali krzyżacy, pozbawiły Bydgoszcz konkurencji (w postaci Wyszogrodu) oraz pozwoliły na przyznanie jej większego, niż kiedykolwiek przedtem obszaru podlegającego władzy lokalnej (starostwa -> powiatu).
Proces miastotwórczy miał skutki dalekosiężne i nieodwracalne, co odczuwamy aż do dzisiaj.
Pod władzą księcia słupskiego (1370-1380)
Zamki, grody i miasta warowne północno-zachodniej Polski ok. 1370 r.
Źródło: "Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku"
|
Dalsze losy ziemi bydgosko-wyszogrodzkiej ściśle splatały się z sytuacją, jaka wytworzyła się po śmierci Kazimierza Wielkiego.
Dwa dni przed swoją śmiercią (3 XI 1370) Kazimierz Wielki dokonał zapisu m.in. terytorium bydgosko-wyszogrodzkie swemu wnukowi Kaźkowi Słupskiemu, widząc w nim spadkobiercę tronu polskiego.
Jednak sprawy potoczyły się inaczej. W wyniku zakwestionowania układu przez możnych Korony - stronnictwa Ludwika Węgierskiego - zawarto później układ, na mocy którego Kaźko otrzymał jako lenno ziemie dobrzyńską i grody: bydgoski, wielatowski i wałecki.
Wraz z Bydgoszczą przejął również terytorium bydgoskie razem z dawnym wyszogrodzkim oraz częścią terytorium inowrocławskiego (okolice Tuczna).
Nowy zasięg terytorialny posiadłości Kaźka stworzył później podstawę do rozciągnięcia na wspomniane okolice między Tucznem a Bydgoszczą zasięgu powiatu bydgoskiego.
Książę utworzył również urząd starosty bydgoskiego (Janusz 1375 r.), pod którego zarządem znajdowały się w.w. obszar przyszłego powiatu.
Kaźko tytułowany był księciem szczecińskim, dobrzyńskim i bydgoskim.
Główną rezydencją Kaźka był zamek bydgoski, tutaj wydawał liczne dokumenty, tutaj znajdował się także jego dwór.
Wypełniając obowiązki lennika, wziął udział w wyprawie na Złotorię nad Drwęcą, w której bronił się pretendent do tronu - kujawski książę gniewkowski linii Piastów.
Kaźko przypłacił wyprawę życiem. Ranny w głowę, przedwcześnie zmarł na bydgoskim zamku w 1377 r.
Rządy księcia Władysława Opolczyka (1380-1392)
Tereny odzyskane od Władysława Opolczyka przez Władysława Jagiełłę w 1392 r. Obszar ten stał się podstawą do wytyczenia województwa inowrocławskiego województwa tworzył powiat bydgoski.
Źródło: "Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII-XIV wieku" Z. Guldon, J. Powierski.
|
Po jego śmierci Bydgoszcz i Wyszogród wróciły pod władzę króla polskiego, mimo pretensji zgłaszanych przez przyrodnich braci Kaźka: książąt zachodniopomorskich Warcisława VII, Bogusława VIII i Barnima.
W 1378 r. ziemie te król Ludwik Węgierski przekazał w lenno księciu Władysławowi Opolczykowi za rezygnację namiestnictwa na Rusi.
Terytorium nadane księciu - Ziemia Dobrzyńska, terytorium gniewkowskie (inowrocławskie) i bydgoskie - jest zgodny z późniejszym zasięgiem województwa inowrocławskiego i Ziemi Dobrzyńskiej, do którego należała także Bydgoszcz aż do końca okresu staropolskiego.
Książę ten był protegowanym Ludwika Węgierskiego, palatynem Węgier, a po objęciu przez króla węgierskiego tronu polskiego (1370-82), namiestnikiem Rusi Czerwonej i zaufanym przedstawicielem króla Ludwika w Polsce. Nie był on w naszym kraju (zwłaszcza w Wielkopolsce) lubiany z powodu proniemieckiego nastawienia.
Jednym z pierwszych posunięć księcia była próba reaktywacji Wyszogrodu.
Znalazło to odzwieciedlenie w lokacji na prawie chełmińskim Wyszogrodu, jaką książę wystawił 21 października 1382 r. Miasto miało zajmować miejsce w centrum dzisiejszego Fordonu, a zatem ok. 2 km na wschód od zniszczonego grodu w Wyszogrodzie i nazywać się z niemiecka Hoghemburg.
Prawo chełmińskie, szeroko rozpowszechnione w państwie zakonnym było bardziej korzystne dla mieszkańców, niż prawo magdeburskie, powszechnie stosowane na ziemach polskich.
Patrymonium miejskie obejmowało 4 wsie (Pałcz, Łoskoń, Miedzyń, Wyszogród) oraz 5 wysp (kęp) na Wiśle. Miasto miało prawo pobierania cła na Wiśle i prawo składu. Książę zobowiązał się wybudować most na Brdzie w Czersku wraz z obronnym przedmościem i przekazać go mieszczanom. Tego punktu jednak nigdy nie wykonał.
Miasta kujawskie w XV-XVIII wieku
Źródło: "Zaludnienie miast kujawskich w XVI i pierwszej połowie XVII wieku", Z. Guldon, BTN 1963
Powiat bydgoski w okresie ok. 1400-1772 r. wyodrębniony z XIV-wiecznych kasztelanii bydgoskiej i wyszogrodzkiej oraz części inowrocławskiej.
Kolor ciemnozielony: lasy stan II połowa XX w.
Kolor jasnozielony: lasy stan przełom XVIII/XIX w.
Zaznaczono osady należące do poszczególnych kościołów parafialnych, granice diecezji włocławskiej (linia przerywana z poprzecznymi kreskami), archidiakonatu kruszwickiego (linia przerywana) i dekanatu bydgoskiego (linia kropkowana).
Źródło: "Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI wieku" Z. Guldon, TNT 1964
|
Lokacja Wyszogrodu-Hoghemburga nie była udana. Miasto wobec konkurencji sąsiedniej Bydgoszczy, rozwijało się powoli. Pierwszymi mieszkańcami byli Niemcy bądź Ślązacy oraz polscy mieszkańcy osady Wyszogrodu, gdyż w dalszych latach wieś została wyludniona.
Po śmierci Ludwika Węgierskiego w 1382 r. nastąpił czas rozgrywek między możnowładztwem. W 1383-84 r. książę mazowiecki Ziemowit IV okupował Kujawy, a nielubiany powszechnie Opolczyk stopniowo tracił pozycję.
Po objęciu władzy w Polsce przez Władysława Jagiełłę, poczynił on starania w celu odzyskania ziem pozostałych w rękach księcia śląskiego. Mariaż córki Opolczyka z bratem Jagiełły Wiguntem posłużył królowi za pretekst do prób odebrania dzielnicy inowrocławsko-bydgoskiej (terytoriów inowrocławskiego, tuczeńskiego i bydgoskiego).
Ostatecznie po śmierci Wigunta w 1392 r. ziemia bydgosko-wyszogrodzka wróciła pod panowanie polskie.
Jako ciekawostkę można podać, że oburzony tym faktem książę Opolczyk posunął się do tego, że w 1393 r. zastawił Krzyżakom ziemię Dobrzyńską oraz zaproponował wielkiemu mistrzowi rozbiór Polski między zakon, Węgry i Czechy. Ostatecznie został zmuszony przez Jagiełłę do zaprzestania działalności politycznej i wkrótce zmarł.
Przynależność terytorialna
Pod koniec XIV wieku dawne tereny księstw kujawskich pozostały podzielone administracyjnie na dwa województwa:
inowrocławskie (z powiatami inowrocławskim i bydgoskim)
brzesko-kujawskie (z powiatami brzeskim, kruszwickim, radziejowskim, przedeckim i kowalskim).
Podział ten nie zatarł więzi etnicznej i dzielnicowej, wzmacnianej przez wspólne miejsca obrad sejmiku ziemskiego obu województw (radziejów - od XVI w.), wspólne godło, formację wojskową, gwarę, strój i powiązania społeczno-gospodarcze.
Bydgoszcz z Wyszogrodem znalazła się w województwie inowrocławskim (do 1404 r. zwanego gniewkowsko-inowrocławskim).
Granice powiatów zostały utrwalone na podstawie szeregu wydarzeń politycznych w XIV w.
Dla ostatecznego ukształtowania się granic staropolskiego powiatu bydgoskiego decydujące były nadania poczynione na rzecz Kaźka Słupskiego (1375), a dla województwa inowrocławskiego - nadania na rzecz Władysława Opolczyka (1378).
Upadek Wyszogrodu
Po zniszczeniu przez Krzyżaków, z chwilą powrotu Wyszogrodu w granice Polski nie podjęto odbudowy grodu, ani jego zaplecza - przedlokacyjnego ośrodka miejskiego.
Mieszkańcy przenieśli się nieco na północny-wschód, na teren dzisiejszego Fordonu, zakładając tam stałą osadę.
Wyszogrodzkie zostało włączone do kasztelanii bydgoskiej. Zlikwidowano również urząd kasztelana wyszogrodzkiego. Jednak osadnictwo w okolicy dawnego grodu nie zanikło zupełnie. Pozostała wieś zwana Wyszogrodem i parafia z własnym kościołem i plebanem. Duchowni wyszogrodzcy są wzmiankowani w latach 1349, 1375, 1382.
Po zniszczeniu grodu w roku 1330 książę Kazimierz, książę szczeciński w 1349 r. wybudował nowy kościół, który długi czas nazywany był ecclesia Wysogrodiensis albo Fordonensis.
Po roku 1349 kościół był odbudowany, jeszcze niekonsekrowany, który nosił po dawniejszym tytuł św. Marii Magdaleny.
Świątynia w Wyszogrodzie funkcjonowała przynajmniej do lat trzydziestych XV wieku, kiedy to przestała być świątynią parafialną dla miasta Fordonu.
Dalszy los osady wyznaczyły próby jego reaktywacji, jednakże w innym miejscu i pod inną nazwą. Ostatecznie następca średniowiecznego, piastowskiego Wyszogrodu zostało miasto Fordon, położone 2,5 km na północ, od początku przeznaczone dla kontroli handlu na Wiśle.
Pamięć o Wyszogrodzie po upadku w kolejnych wiekach
Grodzisko podczas badań archeologicznych w latach 1958-1960.
Źródło: "Problematyka badań archeologicznych w powiecie bydgoskim", C. Potemski, BTN 1963
|
Wieś Wyszogród funkcjonowała do połowy XV wieku, kiedy to rozpoczął się proces jej zaniku.
Ok. 1500 r. wieś przekształciła się w obszar niezamieszkałych pól uprawnych, będących własnością mieszczan fordońskich.
Początkowo pamięć o grodzie nie zanikła zupełnie.
Biskup poznański Andrzej Łaskarz, określając w 1413 r. tereny pograniczne, wymienił wśród licznych miejscowości "wieś Wyszogród, gdzie był dawniej gród".
W dokumencie z 1349 r. wzmiankowano ogród należący do parafii umiejscowiony "pod górą wyszogrodzką".
Góra znaczyła tu okazałe ziemne pozostałości - jeszcze "świeże" po zniszczeniach krzyżackich.
W dokumentach z XVI-XVIII w. niejednokrotnie posługiwano się określeniami "gór wyszogrodzkich", które miały być dwie.
Wokół grodziska leżały liczne kamienie, które usuwano przy uprawie pól.
W 1724 r. pojawia się określenie "szańce", a z końcem tego wieku "szwedzkie szańce" - na modłę niemiecką.
Kościół wyszogrodzki, opuszczony w XV wieku, stał jeszcze ponad 150 lat na otwartym polu w pobliżu Wisły.
Wizytator parafii z 1582 r. opisał go jako opuszczony, zrujnowany i otwarty, pełniący rolę zagrody dla zwierząt.
Mimo tego w końcu XVI w. w kościele odbywały się 3 odpustowe Msze św. w roku zgodnie z tradycją średniowieczną.
Obok kościoła znajdował się stary cmentarz i kostnica.
W 1591 r. odnotowano, że stary kościół uległ zupełnej ruinie, ale parafianie z Fordonu wznieśli ok. 50 m na zachód od "szańców" nowy drewniany budynek świątyni pod tym samym wezwaniem.
Stał on całkowicie pusty, a odprawiano w nim Msze św. kilka razy do roku na ołtarzu przenośnym.
Wszystkie nadania i dochody przeszły do fordońskiego kościoła p.w. św. Mikołaja.
Ostatecznej ruiny kościółek doznał ok. 1800 r., kiedy to został drewnianym zwaliskiem.
Na starych mapach i opisach grodzisko nie leżało bezpośrednio nad stromym brzegiem Wisły, lecz było oddalone od niego około 50 m.
Dopiero erozja w XIX i XX wieku spowodowała obrywy wiślanego zbocza i rozmycie części grodziska.
Dla mieszkańców Fordonu grodzisko nie kojarzyło się z dawnym grodem książęcym.
Wynikało to z powszechnej niewiedzy na temat początków miasta.
Zainteresowanie "szańcami" i ponowne odkrycie Wyszogrodu datuje się na koniec XIX wieku.
Zobacz więcej w dziale GRÓD
|
|
|
. |
