| . |
PROLOGUS...
| . |
Rekonstrukcja grodu gnieźnieńskiego w III fazie rozwoju
Źródło: "Dzieje Ostromecka" Z. Raszeja
|
Gród w warunkach Polski oznacza osadę ogrodzoną, następnie umocnioną wałami i fosą. Na ziemiach polskich po raz pierwszy wznoszone przez ludność kultury łużyckiej u schyłku epoki brązu i w początkach epoki żelaza (Biskupin). Zanikły po upadku tej kultury. Ponownie pojawiły się w VI-VIII w. w okresie kształtowania się państwowości w Polsce i sąsiednich krajach słowiańskich.
Początkowo umacniano je palisadą, rowem lub palisadą wznoszoną na wale ziemnym. Później rozpowszechniły się konstrukcje przekładowe (rusztowe) lub skrzyniowe (izbicowe) wałów drewniano-ziemnych. Potężne obwałowania tego typu były wznoszone rękami ogółu ludności, na której do XIV w. ciążył obowiązek wznoszenia i naprawy grodów książęcych. Największe grody w Polsce piastowskiej dochodziły do 20-30 ha powierzchni. Często wydzielano właściwy gród - siedzibę władzy i warowne podgrodzie charakterystyczne dla osad wczesnomiejskich w Polsce. W sąsiedztwie podgrodzia znajdował się targ i powstawały kolejne osady.
W okresie wczesnopiastowskim terytorialny zarząd Państwa opierał się na organizacji grodowej. Rozróżniano grody stołeczne (Gniezno, Kraków), siedziby prowincji, grody kasztelańskie, gródki strażnicze na terytorium państwa i jego granicach, a także inne umocnienia jak osieki, zasieki. Istniały książęce grody rezydencjonalne, jak również wyraźnie garnizonowe (np. Łęczyca).
W dobie rozbicia dzielnicowego liczba grodów zmalała, natomiast od XIII w. wzrosła liczba prywatnych gródków rezydencjonalnych rycerstwa i możnych. Od tego czasu w obrębie warowni drewniano-ziemnych pojawiły się fortyfikacje murowane, a od XIV w. wznoszono zamki murowane zwane nadal grodami. Stąd w późniejszych wiekach utrwaliły się pojęcia starosty grodowego, urzędu (sądu) grodzkiego, ksiąg grodzkich.
Pozostałości obwałowań i warownych podgrodzi zwane są grodziskami.
Wiele nazw miejscowości pochodzi z połączeń -gród, -gródek.
Nazwa "Wisegrod" oznacza gród położony na wysoczyźnie, co doskonale odpowiada położeniu interesującego nas grodziska, które góruje nad zakolem Wisły.
|
LOKALIZACJA I CHARAKTERYSTYKA
| . |
Dobrze udokumentowany ślad osadnictwa okolic Bydgoszczy pochodzi znad brzegów Wisły, gdzie od XI do XIV w. istniał castrum Wisegrod wymieniony przez Galla Anonima pod datą 1113 r.
Nad urwistym brzegiem Wisły 1.5 km od ujścia Brdy istnieje grodzisko odpowiadające kronikarskim opisom.
Lokalizacja w widłach 2 rzek na wysokim tarasie zapewniała dobre warunki obronne, jak również kontrolę nad wodnym szlakiem komunikacyjnym.
Warownia strzegła traktów między Mazowszem, Wielkopolską a Kujawami oraz żeglugę na Wiśle.
Późniejsza budowa u ujścia Brdy portu rzecznego wywołała pośrednio przesunięcie nurtu Wisły w kierunku północnym, skutkiem czego nastąpiło rozmycie wysoczyzny, na której leży grodzisko.
Widok ogólny grodziska Wyszogród wg Cz. Potemskiego
Źródło: "Dzieje Ostromecka" Z. Raszeja
|
Grodzisko zachowane jest dzisiaj niestety w szczątkowej postaci. Sytuacja ta jest wynikiem kilku czynników.
Przesunięcie koryta Wisły na jej łuku w kierunku zachodnim spowodowało skrócenie biegu Brdy i przesuwanie się jej ujścia w górę Wisły.
Stąd we wzmiance u Gall Anonima z 1113 r. Wyszogród sytuowany był pierwotnie w widłach Wisły i nienazwanej przez niego rzeki (Brdy). Proces skracania biegu Brdy zahamowany został budową portu rzecznego u jej ujścia (II poł. XIX w.), jak i skanalizowaniem ujściowego odcinka rzeki. Zahamowanie przesuwania się koryta Wisły na zachód spowodowało przesuwanie się nurtu Wisły w kierunku północnym, co pociągnęło za sobą rozmywanie wysokiej skarpy brzegowej, przy której usytuowany jest obiekt. Erozja rzeczna wzmagana jest przez gwałtowną zmianę kierunku biegu Wisły. Nieustannie podmywany jest lewy brzeg, natomiast materiał osadowy gromadzi się na prawym brzegu. Do dzisiaj istnieją tam starorzecza, rozlewiska, stare wiślane "kępy" (Mała Kępa, Wielka, Krzaczasta, Kruszkowa, Kalwińska, Reptówka).
Urwista krawędź grodziska widziana od strony brzegu Wisły. |
Z pierwotnego obszaru grodziska pozostało tylko 1/5 powierzchni wynoszącej ok. 1,05 ha.
Początkowo jego kształt był pierścieniowaty, na co wskazują analizy zachowanych wałów jak i wyniki prac wykopaliskowych.
Pierwotnie gród składał się z okrągłego, stożkowatego nasypu, zabezpieczonego na górze małym wałem. Drugi wał, znacznie wyższy i większy, otaczał pierścieniowato jego podstawę. Na wale zewnętrznym wznosił sie mur gliniany, zabezpieczony po obu stronach drewnianymi ścianami, typowymi dla większości grodów wczesnośredniowiecznych. Od strony północnej jądro wału wzmocniono ku fosie kamieniami. Po wewnętrznej stronie wału znajdowała się drewniana konstrukcja zrębowa z grubych bel-izbic.
W chwili obecnej z części środkowej obiektu zachował się fragment wnętrza z wałem wewnętrznym i wyraźnie zaakcentowanym wjazdem od strony północnej.
Wewnętrzną cześć grodu otacza fosa o głębokości względnej 6 m i szerokości 10 do 28 m w partii północno-wschodniej.
Za fosą leży dalsza część wału zewnętrznego o charakterze zaporowym.
Obecnie wysokość względna wału wynosi 3-4 m.
Średnica grodziska mierzy 190 m, z czego na część wewnętrzną przypada 120 m.
Mimo zniszczenia grodu, rysują się tu jeszcze głębokie fosy i potężne fragmenty obwałowań dochodzących do 35 m szerokości. Na tę imponującą szerokość obwałowań złożyły się 4 kolejne fazy konstrukcyjne, które powstały w okresie użytkowania grodu. Ich układ, oprócz informacji o sposobie wznoszenia poszczególnych elementów fortyfikacyjnych, jej kolejnych przebudów i napraw, przekazuje również dane o zmianach w rozplanowaniu przestrzennym obiektu i jego funkcji w poszczególnych fazach egzystencji grodu.
Widok grodziska z północnego-zachodu. |
Gród wyszogrodzki nie był zbyt wielki, natomiast jego ranga dosyć znaczna, ponieważ był siedzibą kasztelana, który w imieniu księcia zarządzał rozległym terytorium administracyjnym. W końcu XIII w. rezydował w nim książę Warcisław, syn Świętopełka pomorskiego, a na początku XIV w. książę Przemysł Kujawski, władca księstwa bydgosko-wyszogrodzkiego.
Widok grodziska z północnego-wschodu. |
Niestety zniszczenie grodu w I połowie XIV wieku nie pozwoliło mu rozwinąć się w miasto i wzbogacić o budowle murowane, które miałyby szansę dotrwać do czasów nowożytnych.
Został zniszczony niemal w przededniu przekształcenia się osady w ośrodek miejski...
|
WNIOSKI Z PRAC ARCHEOLOGICZNYCH
| . |
Fosa grodziska w latach 50. XX wieku
Źródło: "Bydgoszcz. Historia. Kultura. Życie gospodarcze." praca zbiorowa, 1959.
|
Szczegółowe badania grodu rozpoczęte jeszcze przez Niemców w 1886 r. (A. Lissauer, E. Schmidt), a kontynuowane do dnia dzisiejszego wykazały, że Wyszogród był grodem słowiańskim.
A. Lissauer i E. Schmidt z Niemieckiego Towarzystwa Historycznego w Bydgoszczy stwierdzili, że wał składa się z dwóch warstw: górnego poziomu szarej ziemi ze spalenizną oraz dolnego - czystego żółtego piasku.
Od strony północnej jądro wału wzmocnione było ku fosie kamieniami.
Znaleziono ceramikę wczesnośredniowieczną z ornamentem falistym, łuski rybie, kości zwierząt domowych, a z przedmiotów żelaznych: ostrogę, nóż i gwoździe.
Wówczas już połowa grodziska była zniszczona przez Wisłę.
T. Wieczorkowski w 1932 r. uzupełnił te informacje, stwierdzając po wewnętrznej stronie wału drewnianą konstrukcję dębową z grubych bel, stanowiącą relikt dawnych izbic.
Grodzisko Wyszogród w czasie wykopalisk (1958-1960 r.)
Źródło: C. Potemski "Problematyka badań archeologicznych w powiecie bydgoskim. Prace komisji historii BTN", PWN, 1963
|
Wnętrze wału pokazało dużą ilość skorup naczyń glinianych, obrobionych rogów służących za narzędzia oraz łusek rybich.
Na północny wschód od grodziska, w odległości kilkudziesięciu metrów odkryto cmentarzysko, z którego wydobyto sześć szkieletów ludzkich, pochowanych we wspólnym grobie.
Zasadniczych wiadomości na temat Wyszogrodu dostarczyły badania archeologiczne z 1958-60 r.
Prowadzili je L. i J. Rauhut, C. Potemski i J. Chudziakowa.
Były to pierwsze wykopaliska prowadzone w powiecie bydgoskim na tak dużą skalę.
W tym czasie istniała już tylko jedna piąta okręgu grodziska, resztę zabrała Wisła.
Badania wykazały, że mamy do czynienia z przejściem od pierścieniowatego pogranicznego grodu pomorskiego o charakterze wojskowym (koniec X w.-1113) poprzez polski gród (1113-1250) otoczony podwójnym pierścieniem wałów do grodu feudalnego (1250-1330). We wnętrzu obiektu wyeksplorowano warstwę kulturową o miąższości 2,5-4,5 m zawierającą relikty zabudowy w postaci chat zrębowych, jam i palenisk spełniających funkcje gospodarcze i produkcyjne.
Grodzisko Wyszogród na przełomie lat 50. i 60. XX wieku - 630 lat po zniszczeniu grodu.
Źródło: C. Potemski "Problematyka badań archeologicznych w powiecie bydgoskim. Prace komisji historii BTN", PWN, 1963
|
W warstwie najpłytszej o miąższości 20-30 cm oprócz przedmiotów współczesnych były także wczesnośredniowieczne.
Znaleziono ok. 8000 ułamków ceramiki wczesnośredniowiecznej, 308 średniowiecznej i kilka przedmiotów żelaznych.
W warstwie pośredniej o grubości 2-3,5 m, zebrano 1335 fragmentów ceramiki średniowiecznej, 21076 wczesnośredniowiecznej oraz kilkaset przedmiotów.
Najgłębsza warstwa (do 4,5 m) zawierała najstarszy materiał, jednak nie wcześniejszy niż z połowy XI wieku.
W warstwie tej stwierdzono fragmenty 5 budynków mieszkalnych składające się z dranic stanowiących podłogi, a nadto różne przedmioty codziennego użytku i ułamki ceramiki wczesnośredniowiecznej (razem 3642 sztuki).
Ogółem w trakcie wykopalisk odkryto ponad 600 zabytków, w tym 35 tys. fragmentów ceramiki, kilkanaście tys. kości zwierząt hodowlanych i dzikich.
Z zabytków na szczególną uwagę zasługują te, które związane są z uzbrojeniem.
Odkryto ok. 60 grotów strzał i bełtów do kusz, 3 ostrogi żelazne, 3 wędzidła, 4 podkowy i kilka ich fragmentów.
Znaleziono także igły, szydła i grzebienie kościane, przęśliki gliniane, przęślik z różowego łupku i z bursztynu oraz kilka łyżew kościanych.
Stwierdzono także półfabrykaty z rogu i kości będące dowodem miejscowej produkcji rzemieślniczej.
Niezwykle ciekawym odkryciem jest miecz, odkryty 100 m w kierunku zachodnim od grodziska.
Datowany jest na XII w., czyli czas walk Bolesława Krzywoustego, a miejsce znaleziska odpowiada nawet lokalizacji przeprawy oddziałów księcia Bolesława.
Kolejne stwierdzone 4 fazy konstrukcyjne obwałowań odpowiadają poszczególnym okresom egzystencji grodu.
I okres użytkowania. Wojskowy gród strażniczy (koniec X w.-1113)
Profil wału zewnętrznego w południowo-zachodniej części obiektu.
Źródło: "Historia Bydgoszczy" t.I, pod red. M. Biskupa
|
Odpowiada I i II fazie konstrukcyjnej wałów.
Najstarszy gród wyszogrodzki zbudowano na planie koła, o zewnętrznej średnicy posadowienia wałów dochodzącej do 130 m. Obiekt otoczony został pojedynczym pierścieniem wałów oraz zewnętrzną
dookólną fosą szerokości ok. 13 m i głębokości do 5 m. Wał szerokości około 9m zbudowany został w konstrukcji przekładkowej. Z jego wnętrza zachowały się jedynie cienkie smużki brunatnej próchnicy.
Udało się jednak w trakcie eksploatacji wału odtworzyć konstrukcje jego podwalin, które pod wpływem ciężaru wału uległy "wprasowaniu" w pierwotne podłoże terenu. Odsłonięta konstrukcja tworzyła trzy linie pojedynczych belek-legarów, ułożonych równolegle do kierunku przebiegu wału. Drugi i trzeci pas legarów łączony był z kolei belkami ułożonymi prostopadle do osi wału, tworząc w ten sposób rodzaj skrzyń-kesonów wypełnionych ziemią i kamieniami. W momencie odkrycia wysokość wału dochodziła do 3 m, przy czym założyć można, że pierwotnie wysokość wału dochodziła do 5 m. Opisany wał zniszczony został w wyniku kataklizmu zakończonego gwałtownym pożarem. Uznaje się, że był to skutek wyprawy Władysława Hermana dążącego od odzyskania ziem pomorskich (1090-91).
Gród pozostał obiektem otoczonym jednym pierścieniem obwałowań i zewnętrzną dookólną fosą. Znacznie powiększono jednak jego powierzchnię, tak, że osiągał średnicę 148 m. Uchwycono najpierw wyraźną naprawę wału oraz kolejną przebudowę, wiążącą się już z rozplanowaniem osiedla. Przebudowa polegała na dostawieniu do zewnętrznej strony nasypu wału pasa konstrukcji rusztowej, składającej się z belek ułożonych warstwami prostopadle do przebiegu wału. W tej fazie użytkowania zaobserwowano po raz pierwszy zewnętrzne licowanie wału płaszczem kamiennym.
We wnętrzu grodu odkryto domostwa mieszkalne oraz liczne jamy użytkowe i odpadkowe.
II okres użytkowania. Ośrodek administracyjny (1113-1250)
Odpowiada III fazie konstrukcyjnej wałów.
Punktem granicznym tego okresu jest opanowanie grodu przez Bolesława Krzywoustego. Odbyło się to wg opisu Galla Anonima bez większych zniszczeń, w wyniku układu obrońców z królem. Według badań archeologicznych gród jednak spalono, a jego gruntowna przebudowa musiała trwać znacznie dłużej niż podaje kronikarz.
Gród znalazł się w granicach państwa piastowskiego, a jego ranga administracyjna rosła. Został siedzibą kasztelanii, z której na początku XII w. wydzielono bliźniaczą kasztelanię bydgoską .
Zbudowano kolejny potężny wał drewniano-ziemny na zewnątrz, przez co gród otoczony był podwójnym pierścieniem obwałowań. Średnica grodu powiększyła się do blisko 180 m.
W części południowo-zachodniej pobudowano nowy odcinek wału przekładkowego oraz wykopano nową fosę.
Szerokość fortyfikacji drewniano-ziemnych dochodziła do 25 m u podstawy. Od zewnątrz zaobserwowano licowanie płaszczem z kamieni.
III okres użytkowania. Gród feudalny (1250-1330)
Odpowiada IV fazie konstrukcyjnej wałów.
Konstrukcja wałów nie zmieniła się zasadniczo. Usypano kolejną warstwę zewnętrzną. Średnica grodu doszła do 190 m.
Okres ten charakteryzują izbice wypełnione gliną na starych nasypach wału wewnętrznego raz fosy wewnętrznej dzielącej gród na dwie części.
Według dokumentu z 1250 r. gród otaczała fosa, wały były wzmacniane izbicami.
Te zaś od wewnętrznej strony posiadały obłożenie z kamieni bądź cegły. Badania archeologiczne potwierdzają ten obraz.
Wewnątrz obwarowań wydzielono mały, stożkowaty wzgórek, podwyższony w stosunku do poprzedniego.
Możliwe, że podział ten nastąpił ok. 1250 r., kiedy wybudowano tu umocniony budynek murowany.
Skupienie militariów przemawia za nadal ważną funkcją wojskowo-administracyjną ośrodka.
Reszta grodu wraz z podgrodziem wchodziła w skład kształtującego się ośrodka typu miejskiego ("oppidium").
Wyrazem znaczenia Wyszogrodu w końcówce swego istnienia jest wejście tytułu wyszogrodzkiego do tytulatury książąt kujawskich w okresie pogłębiającego się rozbicia dzielnicowego w XIV w.
Do interesujących wniosków dochodzi się po przeanalizowaniu rozmieszczenia przedmiotów związanych z uzbrojeniem.
Podczas gdy w części zachodniej znaleziono 23 takie przedmioty i ani jednej ostrogi, to w części wschodniej znaleziono 57, w tym 7 ostróg w całości lub fragmentach.
Najwidoczniej załoga wojskowa i przedstawiciele klasy feudalnej zamieszkiwali część wschodnią grodu tym bardziej, że ta część mimo późniejszej niwelacji jest wyższa od zachodniej.
Fosa wybudowana w ostatnim okresie użytkowania grodu utrwala ten obraz.
Najprawdopodobniej część grodu wydzielono wyłącznie dla funkcji wojskowo-administracyjnej.
W maju 1330 r. w wyniku dobrze zorganizowanej wyprawy Krzyżaków dążących do opanowania Kujaw, gród doszczętnie zburzono i spalono, a wszystkich obrońców wymordowano.
Rozmiar zniszczeń potwierdzają badania archeologiczne.
Wyszogród posiadał cechy organizmu miejskiego, łącząc warownię z osadą przygrodową.
Strona polska zaliczała gród do znaczniejszych na Kujawach.
Prawdopodobnie osada przedmiejska w czasie najazdu krzyżackiego podzieliła losy grodu.
|
PODSTAWY ŻYCIA MIESZKAŃCÓW GRODU
| . |
Źródło: "Pradzieje Pomorza" J. Kostrzewski
|
Licznie zgromadzony materiał archeologiczny pozwala zrekonstruować podstawy życia mieszkańców grodu. Trudnili się rolnictwem i hodowlą poświadczonymi m.in. fragmentami kos, sierpów żelaznych, kości, bydła domowego. Zajmowali się również połowem ryb przy pomocy wędzisk, sieci i ościeni.
Najliczniejszymi dowodami są łuski i kości rybie, m.in. rogowe tarczki jesiotrów.
Niepoślednią rolę odgrywało też łowiectwo, czego dowodem są fragmenty żuchw bobrów, rogów jeleni i saren.
Źródło: "Pradzieje Pomorza" J. Kostrzewski
|
Ułamki naczyń glinianych znalezionych na terenie osady podgrodowej.
Źródło: "Źródła archeologiczne do studiów nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym z terenu Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego", G. Wilke, C. Potemski
|
Rzemiosło
Spośród rzemiosł poświadczona jest źródłowo obróbka rogu, kości, metalu, drewna i gliny.
W zakresie garncarstwa najstarsze okazy naczyń wydatowano na koniec XI w., najmłodsze na początek XIV w. We wczesnych fazach dominują typy szerokootworowe, niskie o niewyodrębnionej szyjce. Z biegiem czasu pojawiają się naczynia dzbanowate, zaopatrzone w taśmowate ucha, barwione wypałem na kolor szary.
Militaria
Źródło: "Pradzieje Pomorza" J. Kostrzewski
|
Miecz znaleziony nieopodal grodziska.
Źródło: "Źródła archeologiczne do studiów nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym z terenu Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego", G. Wilke, C. Potemski
|
Miecz żelazny wydobyty z Brdy
ŹRÓDŁO ????????
|
Kronikarskie opisy Wyszogrodu przedstawione są kilkakrotnie w kontekście militarnym. Wojskowe elementy funkcjonowania grodu wynikają z jego korzystnej lokalizacji oraz pewnej kategorii odnalezionych tu zabytków. W materiale archeologicznym znajdują się groty bełtów do kuszy, groty strzał o laurowatym liściu, ostrogi żelazne, strzemiona i wędzidła należące do składników rzędu końskiego.
Ok. 100 m na południowy-zachód od zewnętrznego wału grodziska znaleziono obosieczny miecz ze złamaną głownią i zwężającym się zbroczem z XII w.
|
OTOCZENIA GRODZISKA
| . |
Szkic sytuacyjny położenia stanowisk archeologicznych w Wyszogrodzie:
 1 - grodzisko
2 - cmentarzysko
3 - znalezisko luźne (miecz z I połowy XII w.)
4 - osada podgrodowa
Źródło: "Źródła archeologiczne do studiów nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym z terenu Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego", G. Wilke, C. Potemski
|
Penetracje archeologiczne w najbliższym otoczeniu grodziska doprowadziły do odkrycia fragmentów cmentarzyska obejmującego 6 pochówków w układzie rzędowym i położonego w odległości 100 m w kierunku północno-wschodnim od obiektu oraz osady utożsamianej z osadą podgrodową znaną ze źródeł pisanych.
Układ pochówków na cmentarzysku posiada chronologię określoną na XI-XIII w.
Zebrany materiał ceramiczny z wykopów przemysłowych daje podstawy do określenia lokalizacji osady na północ i północny-zachód od zewnętrznego pierścienia wału.
Należy dodać, że na obszarze Czerska Polskiego, usytuowanego na przeciwległym brzegu, skąd ze Wzgórza Krzywoustego roztacza się szczególnie malowniczy widok na zakole Wisły i Wyszogród, stwierdzono m.in. istnienie w średniowieczu strażnicy, broniącej dogodnego w tym miejscu przejścia przez Brdę i połączenia z Wyszogrodem.
Po zniszczeniach spowodowanych najazdem krzyżackim w 1330 r., upadł ostatecznie gród, pozostała natomiast przez kilkadziesiąt lat parafia i wieś zwana Wyszogrodem. Dopiero w 1382 r. Władysław Opolczyk powołał miasto na prawie chełmińskim Hoghemburg. Nowe miasto powstało 2,5 km dalej w kierunku wschodnim w centrum dzisiejszego Fordonu (okolice kościoła św. Jana). Było to niezasiedlone uprzednio miejsce, adekwatne jednak dla przewidywanej roli miasta w obsłudze handlu wiślanego. W 1424 r. Władysław Jagiełło wydał nowy przywilej lokacyjny dla miasta, nadając mu polską nazwę Fordan (co oznaczało pobieranie ceł na rzece) oraz prawo magdeburskie, na którym lokowano większość miast Korony.
|
|
. |
